Της Ζαφειρίας Πολυχρονιάδου,
Η Τιμή και το Χρήμα κατέχει εμβληματική θέση στην εργογραφία του Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Κυκλοφόρησε για πρώτη φορά σε συνέχειες στο περιοδικό Νουμάς μέχρι και τον Δεκέμβριο του 1912 και εκδόθηκε ως αυτοτελές κείμενο το 1914.
Η ιστορία του διηγήματος εξελίσσεται στην Κέρκυρα του 19ου αιώνα και συγκεκριμένα στο προάστιο Μαντουκιού, όπου κατοικεί η σιόρα Επιστήμη η Τρινκούλαινα μαζί με τον άντρα της και τα παιδιά της. Φτωχή αλλά δουλεύτρα. Η σιόρα Επιστήμη έχει αναλάβει τον ρόλο του κουβαλητή του σπιτιού, μιας και ο άντρας της είναι αλκοολικός.
Η μεγαλύτερή της κόρη, η Ρήνη, θα μπλεχτεί σε ένα ειδύλλιο με έναν ξεπεσμένο αριστοκράτη του νησιού, τον Αντρέα. Ο Αντρέας αρνούμενος να «ξεπέσει» ως εργάτης και υποτακτικός σε ξένο αφεντικό, ασχολείται με παρανομίες, ώστε να ξεχρεώσει το πατρικό του σπίτι που είναι υποθηκευμένο και να αποκτήσει ξανά κοινωνική αίγλη.
Μόλις ο Αντρέας πληροφορηθεί για το κομπόδεμα της σιόρας Επιστήμης, θα ζητήσει το χέρι της Ρήνης, αλλά και το διπλάσιο ποσό από αυτό που θα της έδινε η σιόρα Επιστήμη για προίκα. Η Ρήνη, τρελά ερωτευμένη με τον Αντρέα, εκλιπαρεί τη μητέρα της να δώσει το ποσό που ζητάει ο Αντρέας, αλλά η σιόρα Επιστήμη, μη θέλοντας να αδικήσει τα υπόλοιπα παιδιά της, αρνείται κατηγορηματικά.
Η άμυαλη Ρήνη ατιμάζεται, αφού εγκαταλείπει την πατρική της εστία και εγκαθίσταται με τον Αντρέα και τον θείο του στο σπίτι τους, χωρίς να νυμφευθούν. Από τη μία, ο Αντρέας ασκεί αφόρητες ψυχολογικές πιέσεις στη Ρήνη, ώστε να πείσει τη μητέρα της πως ο μόνος τρόπος για να γίνει ο γάμος είναι να του δώσει το ποσό που ζητά ο ίδιος, και από την άλλη, ο θείος του ακολουθεί την ίδια τακτική και με τη σιόρα Επιστήμη.
Η σιόρα Επιστήμη θα παραμείνει ανάλγητη μέχρι τη στιγμή που θα μάθει για την εγκυμοσύνη της Ρήνης και θα έρθει αντιμέτωπη με τις απειλές του Αντρέα πως, αν δεν πάρει την προίκα που ζητά ο ίδιος, θα παντρευτεί άλλη πλουσιότερη κοπέλα και θα παρατήσει τη Ρήνη. Η σιόρα Επιστήμη πάνω στον θυμό και την απελπισία της θα τον μαχαιρώσει, προκαλώντας του ένα επιφανειακό τραύμα και, πριν την πάρουν οι αστυνομικοί, θα του προσφέρει όλο το κομπόδεμα της.
Η νουβέλα ολοκληρώνεται με τον Αντρέα να βρίσκει τη Ρήνη στο πατρικό της και να της ανακοινώνει πως πλέον ο γάμος μπορεί να πραγματοποιηθεί, αφού η μητέρα της του δίνει τα 1000 φράγκα που χρειάζεται. Η Ρήνη, όμως, αρνείται να αποδεχτεί το «παζάρεμα» του Αντρέα για την αγάπη της και προκειμένου να μην αδικηθούν και τα αδέρφια της, θα αρνηθεί την πρόταση του Αντρέα και θα φύγει για την Αθήνα, για να εργαστεί και να συντηρήσει τον εαυτό της και το παιδί της.
Ήδη στον τίτλο εμπεριέχονται οι δύο αξίες που αντιπαραβάλλονται μέσα στο έργο του Θεοτόκη· αφενός, η άυλη αξιοπρέπεια και ο ηθικός κώδικας της εποχής και αφετέρου, το υλικό χρήμα, απαραίτητο για τον βιοπορισμό (σιόρα Επιστήμη) αλλά και την αποκατάσταση της κοινωνικής θέσης (Αντρέας). Καθ’ όλη τη διάρκεια του έργου, η αξία του χρήματος επικρατεί και «υποδουλώνει» τις αποφάσεις και τις βουλές των χαρακτήρων, αλλά στο τέλος θα ανατραπεί και θα αντικατασταθεί από την αξία της αξιοπρέπειας, όταν η Ρήνη θα απαρνηθεί να ξεπουλήσει την αγάπη της για 1000 τάλαρα.
Μία ακόμη αξία που τονίζεται στο συγκεκριμένο έργο είναι αυτή της εργασίας. Η Ρήνη σε πολλά σημεία του έργου εμμένει πως ο Αντρέας δεν θα έπρεπε να περιμένει μια γενναιόδωρη προίκα από τη μητέρα της για να φτιάξει τη ζωή του. Αντ’ αυτού, να εργαστεί και να βιοποριστεί με χρήματα που θα αποκτήσει μέσα από τον κόπο του. Μάλιστα, η ίδια αρνείται αλλά και περιφρονεί τον εύπορο και δήθεν αριστοκρατικό τρόπο ζωής που της υπόσχεται ο Αντρέας, μέσα στον οποίο δεν θα χρειάζεται η ίδια να εργάζεται.
«Είμαι δουλεύτρα! Ποιόνε έχω ανάγκη;»
Ο Θεοτόκης επηρεάστηκε έντονα από τα κινήματα του ρεαλισμού και του νατουραλισμού, αφού, μέσα από την Τιμή και το Χρήμα, παρουσιάζει την κοινωνική πραγματικότητα της κερκυραϊκής νήσου με αντικειμενικούς όρους. Ειδικότερα, προβάλλεται η βιοπάλη, η παντοδυναμία του χρήματος, η κοινωνική αδικία, όπως επίσης και η αδυναμία των ατόμων να ορίσουν οι ίδιοι τη ζωή τους.
Επίσης, στη νουβέλα εντοπίζονται στοιχεία ηθογραφίας, καθώς ο Θεοτόκης σκιαγραφεί τον ψυχισμό, τα συναισθήματα και τις εσωτερικές συναισθηματικές διαμάχες όλων των ηρώων και ξεδιπλώνει τον χαρακτήρα και το αξιακό σύστημα του εκάστοτε ήρωα.
Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους λογοτέχνες της περιόδου του Μεσοπολέμου. Γεννηθείς το 1872 από μια αριστοκρατική οικογένεια της Κέρκυρας, έλαβε ευρεία μόρφωση και ήρθε, μάλιστα, σε επαφή τόσο με τη φιλοσοφία του Νίτσε όσο και με τον μαρξισμό. Γνώριζε πολλές γλώσσες, από αγγλικά, γερμανικά, γαλλικά και ιταλικά μέχρι και εβραϊκά, αρχαία περσικά, λατινικά και σανσκριτικά.
Η νιτσεϊκή φιλοσοφία και ο σοσιαλισμός θα αφήσουν το αποτύπωμά τους στα έργα του, στα οποία ο Θεοτόκης εστιάζει στο κοινωνικό περιβάλλον που περικλείει τους ήρωές του και στην ψυχοσύνθεσή τους. Δικαίως, επομένως, θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της κοινωνικής πεζογραφίας.
Η δημιουργική του περίοδος ξεκίνησε ήδη από τα 19 του χρόνια, όταν και έγραψε τα πρωτόλειά του στα γαλλικά, ενώ περίπου δύο χρόνια αργότερα και, συγκεκριμένα, το 1889 ξεκίνησε να σπουδάζει στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης, για να επιστρέψει το 1895 στην Ελλάδα.
Με την επιστροφή του στην Ελλάδα ο Θεοτόκης ήρθε σε επαφή με τον ποιητή Λορέντζο Μαβίλη, καθώς επίσης και με το κίνημα του δημοτικισμού. Σοσιαλιστής πλέον ο Θεοτόκης θα αποτυπώνει στα έργα του την πεποίθηση πως οι άνθρωποι μπορούν να αλλάξουν το κοινωνικό κατεστημένο με στόχο όχι, όμως, να προβληθεί μια ανατρεπτική κοινωνική αλλαγή ή μια στρατευμένη πεζογραφία, αλλά να επισημάνει τις παθογένειες της ελληνικής κοινωνίας.
Το αποτύπωμα του σοσιαλισμού στα έργα του θα μεταφραστεί και ως ιδεολογικό αντίβαρο στην υποβαθμισμένη θέση της γυναίκας. Πιο συγκεκριμένα, ο Θεοτόκης μέσω της Ρήνης τονίζει την αναγκαιότητα της εργασιακής χειραφέτησης της γυναίκας και της εξόδου της από τον ασφυκτικό κλοιό του οίκου, για τη σταδιακή απελευθέρωσή της από τα κοινωνικά δεσμά.
Εκτός από τον Νίτσε και τον Μαρξ, η μυθολογία αποτέλεσε και αυτή πηγή έμπνευσης για τον Θεοτόκη, όπως φαίνεται και από τους τίτλους έργων του, όπως Κάιν (1905).
Τα έργα που του χάρισαν την υστεροφημία δεν είναι άλλα από: Η Τιμή και το Χρήμα (1914), Ο Κατάδικος (1919), Η Ζωή και Ο Θάνατος του Καραβέλα (1920) και, τέλος, Οι σκλάβοι στα δεσμά τους (1922), που συνιστά και το κύκνειο άσμα του Θεοτόκη. Τα μυθιστορήματά του αυτά θα αποτελέσουν τη γέφυρα ανάμεσα στο ηθογραφικό διήγημα, όπως αυτό διαμορφώθηκε από τον Βιζυηνό και τον Παπαδιαμάντη και στο νεοσύστατο αστικό μυθιστόρημα.
Πέραν της πεζογραφικής του δραστηριότητας, ασχολήθηκε και με τη μετάφραση έργων του Βιργιλίου, του Σαίξπυρ, του Γκαίτε και του Φλωμπέρ, καθώς επίσης και με την ποίηση, γράφοντας 32 σονέτα με ερωτική θεματική, αλλά και τη μελέτη της αρχαίας ινδικής γραμματολογίας.
Τον Ιούλιο του 1923 κατέληξε πρόωρα στην ηλικία των 51 χρόνων, αφού έχασε τη μάχη με τον καρκίνο.
Τέλος, Η Τιμή και το Χρήμα διασκευάστηκε το 1984 από την Τώνια Μαρκετάκη για τον κινηματογράφο. Η Μαρκετάκη ανέλαβε τόσο τη σκηνοθεσία όσο και το σενάριο της ταινίας Η Τιμή της Αγάπης με απόλυτο σεβασμό απέναντι στο έργο του Θεοτόκη, διατηρώντας το σενάριο σχεδόν παρόμοιο με το αρχέτυπο.
Τον ίδιο σεβασμό εξέπεμψαν και οι ηθοποιοί που κλήθηκαν να μετενσαρκώσουν τους χαρακτήρες της νουβέλας· η Άννυ Λούλου (Ρήνη), η Τούλα Σταθοπούλου (σιόρα Επιστήμη), ο Στράτης Τσοπανέλης (Αντρέας), ο Κώστας Αρζόγλου (αφηγητής), ο Σπύρος Παντέλιος, ο Μανώλης Λογιάδης, ο Λάκης Κωνσταντής, ο Γιώργης Αγιοβλασσίτης και η Αλίκη Νικηφόρου.
Η μουσική σύνθεση που «έντυσε» την ταινία αποτελεί δημιούργημα της πλέον διεθνούς φήμης συνθέτριας, Ελένη Καραΐνδρου, ενώ το τραγούδι με το οποίο ξεκινά και κλείνει η ταινία είναι της γνωστής Δήμητρας Γαλάνη.
Η ταινία κατάφερε να αποσπάσει επτά Κρατικά Βραβεία Ποιότητας στη Θεσσαλονίκη. Συγκεκριμένα, Βραβείο Καλύτερης Ταινίας, Βραβείο Καλύτερου Σεναρίου, Βραβείο Α΄ Γυναικείου Ρόλου, Βραβείο Φωτογραφίας, Βραβείο Μουσικής, Βραβείο Κουστουμιών, Βραβείο Μακιγιάζ. Επίσης, κέρδισε και Χρυσή Ελιά στο Φεστιβάλ Μεσογειακού Κινηματογράφου, το 1984.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Θεοτόκης Κωνσταντίνος, potheg.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Η τιμή της αγάπης (1984) της Τώνιας Μαρκετάκη, fermouart.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Η Τιμή της Αγάπης (1984), youtube.com, διαθέσιμο εδώ.
