Της Ιωάννας Μπινιάρη,
Τα ανθρώπινα δικαιώματα, χωρίς αμφιβολία, ως οικουμενικά και απαράγραπτα δικαιώματα κάθε ανθρώπου — ανεξαρτήτως φυλής, χρώματος, γλώσσας, θρησκείας, φύλου, σεξουαλικού προσανατολισμού ή ταυτότητας φύλου — κατοχυρώνονται νομικά, τόσο σε εθνικό όσο και ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το άρθρο 1 της Οικουμενικής Διακήρυξης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι στην αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα.
Ωστόσο, η αύξηση των περιστατικών έμφυλης και ενδοοικογενειακής βίας τα τελευταία χρόνια στο ελληνικό γίγνεσθαι, ως απόρροια του βαθιά ριζωμένου πατριαρχικού συστήματος οργάνωσης της ελληνικής κοινωνίας, θέτει επί τάπητος το ζήτημα ανάγκης θεσμικής προστασίας της έμφυλης δημοκρατίας. Με λίγα λόγια, αποτελεί αδήριτη ανάγκη το κάθε άτομο να έχει το δικαίωμα αυτοπροσδιορισμού της έμφυλης ταυτότητάς του, δικαίωμα το οποίο πρέπει να αναγνωριστεί και να κατοχυρωθεί από την Πολιτεία χωρίς περιορισμούς και διακρίσεις.
Αρχικά, η έννοια του φύλου, πέρα από τη βιολογική του διάσταση, είναι μια «κοινωνική κατασκευή», καθορίζεται δηλαδή από τις κοινωνικές και πολιτισμικές αντιλήψεις μιας κοινωνίας, και τείνει επίσης να ρυθμίζει τις κοινωνικές σχέσεις και εν γένει την οργάνωση της κοινωνίας. Πάντως, η έμφυλη ταυτότητα εν γένει δεν αναφέρεται μόνο στο βιολογικό φύλο ενός ατόμου, αλλά εμπεριέχει την έκφραση φύλου, την ταυτότητα φύλου και τον σεξουαλικό του προσανατολισμό.
Το βασικό ζήτημα που έχει ανακύψει τα τελευταία έτη και προκαλεί νομικές διενέξεις είναι το κατά πόσο η έμφυλη ένταξη ενός ατόμου πρέπει να επισυμβαίνει άπαξ και αποκλειστικά από τη γέννησή του, και μάλιστα με αμιγώς βιολογικά κριτήρια, που είτε θα το ορίσουν ως αρσενικό είτε ως θηλυκό. Βέβαια, δεν πρέπει κανείς να συγχέει το ανωτέρω θέμα με τον σεξουαλικό προσανατολισμό, που έχει να κάνει με το δικαίωμα αυτοδιάθεσης ενός προσώπου, ούτε με το φύλο αυτό καθ’ εαυτό, νοούμενο με τη βιολογική του διάσταση.
Εν προκειμένω, ο λόγος γίνεται για την ταυτότητα και έκφραση φύλου (gender identity/gender expression), έννοιες οι οποίες έχουν να κάνουν με το πώς ένα άτομο βιώνει το φύλο του, δηλαδή αν ανταποκρίνεται στο φύλο που του έχει αποδοθεί κατά τη γέννησή του και με το πώς εξωτερικεύει ένα άτομο αυτήν την ταυτότητα, για παράδειγμα. με τη συμπεριφορά του, την εμφάνισή του, τη σωματική του υπόσταση κλπ. Άρα, λοιπόν, αντιλαμβανόμαστε ότι η ταυτότητα φύλου ορίζει και προσανατολίζει την έκφραση φύλου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι εξαρτάται πλήρως από αυτήν.
Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), ακολουθώντας την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), με πληθώρα αποφάσεων, έχει δώσει το στίγμα του ως προς τη ρύθμιση του εν λόγω ζητήματος. Συγκεκριμένα, συνήθως αποκρίνεται καταφατικά στο δικαίωμα αυτο- και ανα-προσδιορισμού του φύλου και της συνακόλουθης αλλαγής της νομικής του καταχώρισης, ως έκφανση, εν προκειμένω, του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή (άρθρο 8), σε συνδυασμό με την προστασία από αδικαιολόγητες διακρίσεις (άρθρο 14). Μάλιστα, το Δικαστήριο του Στρασβούργου έχει καταστήσει σαφές ότι τα εθνικά κράτη δεν νοείται να μη διαθέτουν νομικό πλαίσιο αναγνώρισης της ταυτότητας φύλου, τηρουμένων όμως ορισμένων ορίων και προδιαγραφών.
Σε πρόσφατη νομολογία του, το Δικαστήριο επιμένει ότι οι διαδικασίες αναγνώρισης πρέπει να είναι γρήγορες, απλοποιημένες, διαφανείς και προσβάσιμες και να μην τίθενται τέτοιες προϋποθέσεις, οι οποίες προξενούν αφορήτως επαχθή διλήμματα στα ενδιαφερόμενα πρόσωπα, όπως το να επεμβαίνουν στη φυσική-σωματική τους ακεραιότητα προκειμένου να πετύχουν τη ζητούμενη αναγνώριση. Συγκεκριμένα, το Δικαστήριο έχει κρίνει ότι, για την αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, δεν είναι δυνατόν να τίθεται ως προϋπόθεση από τα εθνικά δίκαια η υποχρεωτική προηγούμενη υποβολή σε επέμβαση ή θεραπεία, καθώς αυτός ο όρος θέτει επί της ουσίας την άσκηση του δικαιώματος αναγνώρισης υπό την αβάστακτη αίρεση παραίτησης από πλήρη άσκηση του δικαιώματος στη σωματική αυτοδιάθεση.
Όσον αφορά το ελληνικό νομοθετικό πλαίσιο, σύμφωνα με τη διάταξη του άρθρου 5 παρ. 1 του ισχύοντος Συντάγματος κατοχυρώνεται το δικαίωμα καθενός για ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του, εφόσον δεν προσβάλλονται τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζεται το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη. Επίσης, κατά τη διάταξη του άρθρου 5 παρ. 5 του Συντάγματος, καθένας έχει δικαίωμα στην προστασία της υγείας και της γενετικής του ταυτότητα. Άρα, στην εν λόγω συνταγματική επιταγή γίνεται λόγος για το δικαίωμα του ατόμου να αποφασίζει για τον εαυτό του και να κάνει τις δικές του επιλογές, αλλά και τη δυνατότητα του καθενός να διαμορφώνει τη ζωή του όπως ο ίδιος επιθυμεί.
Ειδικότερη, ρύθμιση του εν λόγω ζητήματος εμπεριέχεται στον Ν. 4491/2017 περί νομικής αναγνώρισης της ταυτότητας φύλου, όπου στο άρθρο 1 ορίζεται ότι το πρόσωπο έχει δικαίωμα στην αναγνώριση της ταυτότητας φύλου του ως στοιχείου της προσωπικότητάς του και δικαίωμα στο σεβασμό της προσωπικότητάς του με βάση τα χαρακτηριστικά φύλου του. Στο άρθρο 3, επίσης, δίνεται η δυνατότητα το πρόσωπο να ζητήσει τη διόρθωση του καταχωρισμένου φύλου του, ώστε αυτό να αντιστοιχεί στη βούληση, στην προσωπική αίσθηση του σώματος και στην εξωτερική του εικόνα, σε περίπτωση ασυμφωνίας μεταξύ ταυτότητας φύλου και καταχωρισμένου φύλου.
Επιπλέον, για τη διόρθωση του καταχωρισμένου φύλου απαιτείται πλήρης δικαιοπρακτική ικανότητα, με εξαίρεση τους ανήλικους που έχουν συμπληρώσει το δέκατο έβδομο (17ο) έτος της ηλικίας τους, εφόσον υπάρχει ρητή συναίνεση των ασκούντων τη γονική τους μέριμνα και για τους ανηλίκους που έχουν συμπληρώσει το δέκατο πέμπτο (15ο) έτος της ηλικίας τους. Προϋπόθεση εδώ αποτελεί η ύπαρξη επιπλέον θετικής γνωμάτευσης διεπιστημονικής Επιτροπής, ενώ η διόρθωση του καταχωρισμένου φύλου γίνεται με δικαστική απόφαση, σύμφωνα με το άρθρο 782 του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας, προηγηθείσας της αυτοπρόσωπης δήλωσης ενώπιον του δικαστηρίου.
Κλείνοντας, λοιπόν, βλέπουμε ότι η ελληνική έννομη τάξη έχει σημειώσει πρόοδο ως προς την νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, σεβόμενη το δικαίωμα στον έμφυλο αυτοπροσδιορισμό, ωστόσο είναι αναγκαίο να καλυφθούν ορισμένες αστοχίες του παραπάνω αναφερόμενου νόμου. Με αυτόν τον τρόπο, θα καταστεί σαφές στις συνειδήσεις των ανθρώπων ότι πρέπει να παύσουν οι έμφυλες διακρίσεις, ώστε να επιτευχθεί η ουσιαστική ισότητα και μεταχείριση όλων των ατόμων και να μπορούμε έτσι να μιλάμε για έμφυλη δημοκρατία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Για το δικαίωμα στον έμφυλο αυτοπροσδιορισμό: Δικαιολογητικές αρχές και νομική ρύθμιση, διαθέσιμο εδώ
- «Δημοσιεύθηκε ο Νόμος 4491/2017 για τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου», διαθέσιμο εδώ
- Δικαίωμα αυτοπροσδιορισμού της ταυτότητας – Δικαίωμα του ατόμου στο όνομά του – Διόρθωση ληξιαρχικής πράξης γέννησης ως προς το φύλο και ως προς το όνομα, διαθέσιμο εδώ
- Διεμφυλικά άτομα και νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, 2015, διαθέσιμο εδώ
