Του Παναγιώτη Βασιλείου,
Ένα μικρό κορίτσι, το 2006, έκανε το εμβόλιο MMRΙΙ (ιλαράς, παρωτίτιδας και ερυθράς) και δυστυχώς υπέστη εν συνεχεία πανεγκεφαλίτιδα, μία εξαιρετικά σπάνια (1:1.000.000), ανεπιθύμητη ενέργεια του εμβολίου αυτού. Το τραγικά άτυχο αυτό κορίτσι έζησε για κάποια χρόνια χωρίς επαφή με το περιβάλλον και μετά πέθανε. Η μητέρα της (μία φτωχή μετανάστρια) είχε ήδη ασκήσει αγωγή στα διοικητικά δικαστήρια, ζητώντας να επιδικαστεί στην κόρη της χρηματική ικανοποίηση, λόγω ηθικής βλάβης. Στο Πρωτοδικείο δικαιώθηκε, όχι όμως στο Εφετείο. Εν τέλει, προσέφυγε και στο Συμβούλιο της Επικρατείας.
Η αναιρεσείουσα μητέρα προέβαλε με την αγωγή πως συντρέχει αστική ευθύνη του Δημοσίου και του Δήμου, στα ιατρεία του οποίου πραγματοποιήθηκε ο εμβολιασμός, δυνάμει των άρθρων 105 και 106 του Εισαγωγικού Νόμου του Αστικού Κώδικα, λόγω παράνομων πράξεων των οργάνων του και λόγω της αντίθεσης στο Σύνταγμα, την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και τον Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού ως προϋπόθεση φοίτησης στα δημοτικά εκπαιδευτικά ιδρύματα προσχολικής ηλικίας.
Το ανώτατο διοικητικό δικαστήριο της χώρας, αρχικώς, δέχθηκε πως η πράξη που προκάλεσε το θάνατο του ανήλικου, δηλαδή ο υποχρεωτικός εμβολιασμός, είναι πράξη νόμιμη. Δεν προέκυψε το αποτέλεσμα του θανάτου λόγω πλημμελειών στη διαδικασία του εμβολιασμού (π.χ. σφάλματα εκ μέρους των γιατρών), αλλά λόγω μιας γνωστής, αλλά εξαιρετικά σπάνιας, παρενέργειας του σκευάσματος. Αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, σαφώς θα επρόκειτο για παράνομη πράξη. Και εδώ ανακύπτει η θεμελιωδέστερη εκ των προβληματικών της απόφασης. Άραγε, μπορεί να στοιχειοθετηθεί αστική ευθύνη του Δημοσίου με αιτιώδη σύνδεσμο μεταξύ νόμιμων ενεργειών οργάνων του Δημοσίου κατά την άσκηση δημόσιας εξουσίας και προκαλούμενης σε διοικούμενο ζημίας;
Η νομολογία απαντά καταφατικά στο ανωτέρω ζήτημα, αρχής γενομένης με την 1501/2014 απόφαση της Ολομέλειας του ΣτΕ, που αναγνωρίζει για πρώτη φορά αστική ευθύνη του δημοσίου από νόμιμες πράξεις του, σε αντίθεση με την πάγια απαίτηση του 105 Εισαγωγικού Νόμου Αστικού Κώδικα για παρανομία. Πρόκειται, δηλαδή, για μια όχι απολύτως αναλογική εφαρμογή του καθεστώτος της ευθύνης από παράνομες πράξεις. Όχι απολύτως, διότι οι προδιαγραφές της ζημίας διαφοροποιούνται. Σε περίπτωση νομίμων ενεργειών, δεν αποζημιώνεται οποιαδήποτε ζημία, αλλά «ιδιαίτερη και σπουδαία» που «αποτυπώνει υπέρβαση των ορίων θυσίας που είναι ανεκτό να δέχεται ο πολίτης», όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στην απόφαση. Δηλαδή, θεωρούνται οι νόμιμες αυτές ενέργειες του Δημοσίου ως «δημόσια βάρη».
Όσον αφορά τις λοιπές προϋποθέσεις, τεκμηριώθηκε επιστημονικά η αιτιώδης σύνδεση μεταξύ χορήγησης του εμβολίου και της ασθένειας που προκάλεσε τον θάνατο, η ως άνω βλάβη στην υγεία επήλθε «συνεπεία της συνταγματικώς θεμιτής και νομίμου πραγματοποιήσεως εμβολιασμού, δηλαδή εμβολιασμού διενεργούμενου με σκοπό την προστασία της δημόσιας υγείας, συλλογικώς και ατομικώς, και ο εμβολιασμός πραγματοποιήθηκε lege artis». Έτσι, η αστική ευθύνη του Δημοσίου από νόμιμες πράξεις του, κατά το Συμβούλιο της Επικρατείας, θεμελιώνεται όχι στα «παραδοσιακά» άρθρα 105 και 106 του Εισαγωγικού Νόμου, αλλά ευθέως στο Σύνταγμα και τις αρχές της εκπλήρωσης του χρέους της κοινωνικής αλληλεγγύης και της ισότητας απέναντι στα δημόσια βάρη. Σε αυτά θεμελιώνεται ευθύνη του Δημοσίου προς αποκατάσταση της υλικής όσο και της ηθικής βλάβης του.
Η απόφαση αυτή βέβαια αναφέρεται σε υποχρεωτικό εμβολιασμό παιδιών, με τον οποίο επιδιώκεται εκτός από τη θωράκιση της υγείας του ίδιου του παιδιού και η προστασία της ολότητας από νόσους μεταδοτικές. Γι’ αυτόν τον λόγο, το δικαστήριο συνεπικαλείται τη ρήτρα κοινωνικής αλληλεγγύης του άρθρου 25 παράγραφος 4 του Συντάγματος για τη θεμελίωση της ευθύνης του Δημοσίου. Ωστόσο, ο συλλογισμός του ΣτΕ αφορά υποχρεωτικό εμβολιασμό. Θα μπορούσε η ίδια σκέψη να θεμελιώσει ευθύνη του Δημοσίου λόγω παρενεργειών προαιρετικού εμβολιασμού αφενός, αλλά στο πλαίσιο μιας μαζικής εθνικής εκστρατείας με έντονες παραινέσεις από τον κρατικό μηχανισμό αφετέρου;
Αρχικά, πρέπει να επισημανθεί πως το ΣτΕ, θέλοντας να μην προκαταβάλει τη μελλοντική νομολογία του που προφανώς θα έχει ως επίκεντρο τον εμβολιασμό κατά της COVID-19, δεν έθεσε ως προϋπόθεση της θεμελίωσης της αστικής ευθύνης από νόμιμες ενέργειες την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού. Επομένως, και ένας υποχρεωτικός εμβολιασμός μπορεί να μην στοιχειοθετήσει αστική ευθύνη, αλλά και ένας μη υποχρεωτικός αντιστρόφως μπορεί να στοιχειοθετήσει. Ειδικότερα, απομένει να κριθεί και το αν θα θεωρηθεί ο εμβολιασμός ως υποχρεωτικός και, όταν η θεσμική του καθιέρωση δεν προβλέπεται ευθέως από τον νόμο, αλλά εμμέσως, όπως όταν η κατοχή πιστοποιητικού εμβολιασμού αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση πραγματοποίησης ταξιδιού στο εξωτερικό ή άσκησης μιας δραστηριότητας, ακόμη και εργασιακής. Ακόμη περισσότερο όταν η λόγω άρνησης ενδεχόμενου υποχρεωτικού εμβολιασμού αδυναμία άσκησης των αρμοδιοτήτων τους μπορεί να συνεπάγεται εις βάρος τους πειθαρχικές και άλλες οικονομικές κυρώσεις.
Έτσι, στο σημείο αυτό υπάρχουν δύο επιλογές: Η πρώτη και ορθότερη είναι ο καταμερισμός του άχθους που προκαλεί η ζημία σε ολόκληρο το κοινωνικό σύνολο, χάριν και της προστασίας του οποίου πραγματοποιείται το συλλογικό εγχείρημα του εμβολιασμού και η θεμελίωση ζητήματος αστικής ευθύνης του Δημοσίου στην παραδοχή της υποχρέωσης κοινωνικής αλληλεγγύης. Η δεύτερη είναι ο άτυχος πολίτης, επί του οποίου θα εκδηλωθεί η σπανιότατη παρενέργεια, να επωμιστεί ο ίδιος όλο το βάρος των συνεπειών, χωρίς καμία συνδρομή, κάτι που προδήλως θα αντετίθετο στις αρχές του κοινωνικού κράτους δικαίου.
Γι’ αυτόν τον λόγο πρέπει να δίνεται έμφαση στην αποζημιωτική-διορθωτική λειτουργία (αποκατάσταση της βλάβης του παθόντος) του θεσμού της αστικής ευθύνης του Δημοσίου και όχι στην κυρωτική (τιμωρία του υποχρέου σε αποζημίωση λόγω παραβίασης καθηκόντων του και κανόνων συμπεριφοράς και δράσης), γιατί η Διοίκηση δεν έδρασε εσφαλμένα, ούτε υπάρχει ζήτημα μη επανάληψης της συγκεκριμένης ζημιογόνου δραστηριότητας της διοίκησης και στο επίκεντρο βρίσκεται η βιοτική κατάσταση του ζημιωθέντος που εμφανίζει σοβαρά προβλήματα. Δηλαδή, με το να τίθεται ένα σχετικά ευρύ προστατευτικό πεδίο για τους σοβαρά και σοκαριστικά πληγέντες, γίνεται αποδεκτή η πιθανότητα ζημίας, κάτι που παράλληλα σημαίνει και αποδοχή της διοικητικής δράσης με τη διενέργεια εμβολιασμών ως πρόσφορο και αναγκαίο μέτρο προστασίας από συγκεκριμένες ασθένειες. Είναι περισσότερο μια εγγυητική εκδήλωση αλληλεγγύης που έμμεσα επιβεβαιώνει την αποδοχή των επιλογών της κρατικής διοίκησης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Απόφαση 622/2021 της Ολομέλειας του Συμβουλίου της Επικρατείας
- Αργυρός Α., Αστική ευθύνη του Δημοσίου, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2021
- Βλαχόπουλος Σπ., Θεμελιώδη δικαιώματα, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2017
- Γέροντας Α. / Παυλόπουλος Πρ. / Σιούτη Γλ. / Φλογαΐτης Σπ., Διοικητικό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα, 2022
