Του Τάσου Μοσχονά,
Ο χαρακτήρας του πολέμου ως καταλύτη της διαμόρφωσης των εκάστοτε κοινωνιών αλλά και της διαδοχής των εξουσιών δεν μπορεί να αμφισβητηθεί εύκολα από πολλούς. Καθ’ όλη την ανθρώπινη ιστορία, αιματηροί πόλεμοι και συγκρούσεις λάμβαναν χώρα, κάνοντας αρκετούς να πιστέψουν πως ήταν σύμφυτοι με τη φύση του ανθρώπου.
Κατά τους τελευταίους δύο αιώνες, όμως, μέσα στους οποίους έλαβαν χώρα και οι πιο αιματηροί πόλεμοι στην ιστορία, παρατηρείται μια υπονόμευση της σημασίας του πολέμου. Σε ακαδημαϊκό επίπεδο, οι πολεμικές σπουδές δεν θεωρούνται πρωταρχικής σημασίας, ενώ η συζήτηση γύρω από το ζήτημα του πολέμου κινείται κυρίως γύρω από τη βαναυσότητά του και τις ανυπολόγιστες συνέπειες σε κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό επίπεδο. Αυτή τη θεώρηση, μαζί και με μια συνοπτική παρουσίαση σημαντικών πολεμικών αναμετρήσεων ανά την ανθρώπινη ιστορία, επιχειρεί να καταρρίψει η ιστορικός Margaret MacMillan στο βιβλίο της Μια σύντομη ιστορία του πολέμου, που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Ψυχογιός.
Η Καναδή καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο και ομότιμη καθηγήτρια Διεθνούς Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Margaret MacMillan, σίγουρα απολαμβάνει μια σπουδαία καριέρα στον ακαδημαϊκό χώρο. Έχοντας εστιάσει την έρευνά της στη Βρετανική Αυτοκρατορική Ιστορία και τη Διεθνή Ιστορία του 19ου και 20ού αιώνα, έχει γράψει μεγάλο αριθμό έργων, μερικά από τα οποία έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά. Ιδιαίτερη είναι η τριβή της με τη Στρατιωτική Ιστορία, μιας και αποτελεί επίτροπο του Αυτοκρατορικού Πολεμικού Μουσείου του Λονδίνου και έχει συμμετάσχει σε πολλές μη κερδοσκοπικές συμβουλευτικές επιτροπές. Για τη συνολική της συνεισφορά στον χώρο της Στρατιωτικής Ιστορίας, μάλιστα, τιμήθηκε το 2021 με το Pritzker Military Museum & Library Literature Award. Κυκλοφορώντας το Μια σύντομη ιστορία του πολέμου το 2020, η MacMillan επιχειρεί μια «εκλαϊκευμένη» παρουσίαση της σημασίας των πολεμικών αναμετρήσεων, παρουσιάζοντας ταυτόχρονα μια ολιστική προσέγγιση της Πολεμικής Ιστορίας.
Το βιβλίο δεν ακολουθεί χρονολογική σειρά, αλλά κάθε κεφάλαιο εστιάζει στην απάντηση διαχρονικών ερωτημάτων που σχετίζονται με τον πόλεμο. Κεντρική ιδέα της αφήγησης της MacMillan αποτελεί η διαχρονική συζήτηση σχετικά με το πώς οι εκάστοτε κουλτούρες και κοινωνίες επηρεάζονται διαχρονικά από την ύπαρξη πολεμικών αναμετρήσεων. Η εξιστόρηση των παραδειγμάτων ξεκινά από τον Ötzi (άνθρωπο των πάγων), προϊστορικό άνθρωπο, το πτώμα του οποίου βρέθηκε το 1991 στις Άλπεις. Υπολογίζοντας την «ηλικία» του περί στα 5.000 χρόνια, επιστήμονες ανακάλυψαν πως ο άνθρωπος αυτός δεν σκοτώθηκε, αλλά δολοφονήθηκε. Αυτή η εύρεση αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της ύπαρξης όπλων, αλλά και διάθεσης τερματισμού της ανθρώπινης ζωής ήδη από τα προϊστορικά χρόνια.
Η ιστορικός συνεχίζει την αφήγηση μη γραμμικά, αλλά παρουσιάζοντας με εναργή τρόπο την ανάγκη για οργάνωση και ασφάλεια, που οδήγησε τόσο σε ομαδοποιήσεις όσο και στη δημιουργία του κράτους της αρχαιότητας, μιας, όπως αποδείχθηκε, αποτελεσματικής μηχανής πολέμου και διεκδικήσεων. Συνεχίζοντας τις εξιστορήσεις από την αρχαιότητα, μέχρι τον Μεσαίωνα και τον 18ο αιώνα, οι ομαδοποιήσεις αυτές παραμένουν και συνεχίζουν να λειτουργούν γύρω από την ιδέα του πολέμου.
Τομή για την ιστορικό αποτελούν τα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης που, μαζί με τη μαζική παραγωγή, έφεραν στο φως νέα, ακόμη πιο θανατηφόρα όπλα. Η εξέλιξη της τεχνολογίας αλλά και η άνοδος του εθνικισμού, με τη δημιουργία νέων κρατών κατά τον 19ο αιώνα, γέννησαν τις συνθήκες για την έκρηξη των δύο μεγάλων Παγκοσμίων Πολέμων, εξελίσσοντας την πολεμική μηχανή και γεννώντας ένα πραγματικό χάος.
Για τη MacMillan, όμως, σημασία δεν έχει μόνο μια στείρα παρουσίαση πολεμικών αναμετρήσεων από μια κυρίαρχη οπτική. Η κριτική γύρω από τη δημόσια συζήτηση περί πολέμου βασίζεται σε πιο φιλοσοφικά κριτήρια. Τα ερωτήματα του βιβλίου εστιάζουν και, εν τέλει, συνηγορούν στη θεώρηση του πολέμου ως ενός γεγονότος βαθιά συνδεδεμένου με την ανθρώπινη εμπειρία. Η θεώρηση του πολέμου, κατά την ιστορικό, ως μια απόκλιση από μια καθ’ όλα κανονική ειρηνική κατάσταση, δεν αποτελεί παρά μια φενάκη του ειρηνικού (για τον λεγόμενο δυτικό κόσμο) δεύτερου μισού του 20ού αιώνα.
Μέσα στο σχετικά μικρό για τη στοχοθεσία του βιβλίο η MacMillan καταφέρνει να παρουσιάσει αποτελεσματικά το πώς ο πόλεμος διαμορφώνεται και διαμορφώνει διαχρονικά τους ανθρώπους. Με μεγάλη δεινότητα παρουσιάζει πληροφορίες γνωστές και λιγότερο γνωστές, για πολεμικές αναμετρήσεις που άφησαν ηχηρό στίγμα τόσο σε παγκόσμιο όσο και σε τοπικό επίπεδο. Το επίτευγμα του βιβλίου έγκειται κυρίως στην ικανότητα της συγγραφέως να παραθέτει αυτές τις πληροφορίες όχι ως ξερή θεωρία, αλλά με έναν χαρακτήρα διασκεδαστικό και ευσύνοπτο. Η καταιγιστική ανά σημεία αφήγηση ενισχύεται από πληθώρα παραδειγμάτων και μαρτυριών, προσθέτοντας έναν προσωπικό και άμεσο χαρακτήρα στις συνήθως ξερές αφηγήσεις των πολεμικών αναμετρήσεων, που εσκεμμένα αγνοούν την ανθρώπινη εμπειρία.
Μέσα σε αυτήν την ολιστική προσέγγιση της MacMillan αναδεικνύονται και λιγότερο γνωστές πτυχές του πολέμου και της επιρροής του. Μεγάλη είναι η έμφαση που δίνεται στον ρόλο του πολέμου ως καταλύτη αλλαγής αλλά και δημιουργικότητας. Οι πολεμικές αναμετρήσεις ήταν αυτές που δημιούργησαν τη σύγχρονη γραφειοκρατία, δημοκρατικές ηγεσίες, αλλά και που συνετέλεσαν στη χειραφέτηση της γυναίκας από τον άνδρα τόσο σε επίπεδο οικιακό όσο και στο ίδιο το στρατόπεδο, μέσω της ενεργούς συμμετοχής τους στα μέτωπα.
Οι πολεμικές αναμετρήσεις ήταν ακόμα αυτές, που, όπως παρουσιάζεται με ιδιαίτερη γλαφυρότητα στο βιβλίο, γέννησαν κινήματα αντίστασης σε παραδοσιακές μορφές δυτικής τέχνης, όπως λ.χ. με το κίνημα του Κυβισμού. Η επιρροή του πολέμου στους καλλιτέχνες κάθε είδους και οι δυσκολίες τους στο να αποτυπώσουν τις συνέπειές του αποτελεί σίγουρα μια φρέσκια θεώρηση της προβληματικής του πολέμου, που απουσιάζει από αρκετά βιβλία. Συνδυαστικά, κιόλας, με την εκλαϊκευμένη και απλή, αλλά όχι απλοϊκή παρουσίαση των εκάστοτε γεγονότων, καταλαβαίνουμε πως η Σύντομη Ιστορία του Πολέμου αποτελεί ένα πολυεπίπεδο και πολυδιάστατο βιβλίο, ενδιαφέρον όχι μόνο για τους λάτρεις της Ιστορίας αλλά και για μια ευρεία γκάμα αναγνωστών.
