Της Κατερίνας Κωνσταντοπούλου,
«Ποιο απόσταγμα να βρίσκεται από βότανα
γητεύματος», είπ’ ένας αισθητής,
«ποιο απόσταγμα κατά τες συνταγές
αρχαίων Ελληνοσύρων μάγων καμωμένο
που για μια μέρα (αν περισσότερο
δεν φθάν’ η δύναμίς του), ή και για λίγην ώρα
τα είκοσι τρία μου χρόνια να με φέρει
ξανά· τον φίλον μου στα είκοσι δυο του χρόνια
να με φέρει ξανά— την εμορφιά του, την αγάπη του.
«Ποιο απόσταγμα να βρίσκεται κατά τες συνταγές
αρχαίων Ελληνοσύρων μάγων καμωμένο
που, σύμφωνα με την αναδρομήν,
και την μικρή μας κάμαρη να επαναφέρει.»
Στο ποίημά του «Κατά τες συνταγές αρχαίων Ελληνοσύρων μάγων», που έγραψε ο Καβάφης σε ηλικία 68 ετών, διαγράφεται ευκρινώς η ασίγαστη δίψα του γερασμένου ανθρώπου για το νέκταρ της νιότης, ο άσβεστος πόθος του να λυτρωθεί από τη σήψη του σώματος και της ψυχής και να επιστρέψει στην ανατολή της ζωής. Στο ποίημα ο ήρωας αναζητά ένα ελιξίριο που θα του επιτρέψει έστω για μια στιγμή να αναβιώσει την ικμάδα, το κάλλος, το σφρίγος εκείνων των χρόνων, μαζί με το νεανικό του φίλο. Μία επιθυμία, φυσικά, εκ προοιμίου καταδικασμένη και τραγικά χιμαιρική.
Ωστόσο, η νεότητα δύναται να συντηρηθεί και να ζωντανέψει, έστω φευγαλέα, στον κόσμο της μνήμης και της τέχνης. Στο ποίημά του «Πολύ σπανίως», ο Καβάφης παρουσιάζει την ποίηση ως τον ύστατο συνδετικό κρίκο μεταξύ πρεσβυτέρων και νέων, καθώς και ως τον τόπο πρόσκαιρης κάθαρσης από την οδύνη της ανθρώπινης φθοράς.
«Πολύ σπανίως»
Είν’ ένας γέροντας. Εξηντλημένος και κυρτός,
σακατεμένος απ’ τα χρόνια, κι από καταχρήσεις,
σιγά βαδίζοντας διαβαίνει το σοκάκι.
Κι όμως σαν μπει στο σπίτι του να κρύψει
τα χάλια και τα γηρατειά του, μελετά
το μερτικό που έχει ακόμη αυτός στα νειάτα.
Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε.
Στα μάτια των τα ζωηρά περνούν η οπτασίες του.
Το υγιές, ηδονικό μυαλό των,
η εύγραμμη, σφιχτοδεμένη σάρκα των,
με την δική του έκφανσι του ωραίου συγκινούνται.
[1913]
Στο εν λόγω ποίημα ο γηραιός πια ποιητής «ξεγελάει» το χρόνο και απαγκιστρώνεται κάπως από τις αλυσίδες του γήρατος, επειδή οι ιδέες του και η ψυχή του, που σκιαγραφούνται στην ποίησή του, αγγίζουν και συγκινούν τους νέους της εποχής. Και, έτσι, «κλέβει» λίγη απ’ τη νιότη τους. Μπαίνει λαθραία στον κόσμο τους. Και νιώθει πως οι ρυτίδες διαγράφονται μόνο στο σώμα του, κι όχι στη ψυχή του, που παραμένει ακμαία και χλωρή όπως τότε.
Η λύτρωση που επέρχεται μέσω της ποίησης, η οποία επιτρέπει στον ηλικιωμένο ποιητή να λησμονεί για λίγο την ανθρώπινη φθαρτότητα και περατότητα και την απωλεσθείσα νεότητά του αποτυπώνεται και στο ποίημα του ιδίου ποιητή «Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου· ποιητού εν Kομμαγηνή· 595 μ.X.», στο οποίο εκτυλίσσεται ένας ιστορικοφανής μονόλογος της περσόνας του Καβάφη, Ιάσονος Κλεάνδρου:
Το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου
είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι.
Δεν έχω εγκαρτέρησι καμιά.
Εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως,
που κάπως ξέρεις από φάρμακα·
νάρκης του άλγους δοκιμές, εν Φαντασία και Λόγω.
Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι.—
Τα φάρμακά σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως,
που κάμνουνε —για λίγο— να μη νοιώθεται η πληγή.
[1921]
Ας κλείσουμε αυτή την ανασκόπηση των γηρατειών μέσα απ’ την ποιητική ματιά του Καβάφη, με ένα τελευταίο ποίημά του, ονόματι «Γκρίζα». Αυτή τη φορά η μνήμη θα είναι αυτή που θα επιχειρήσει να ανακουφίσει τον ηλικιωμένο από το ζυγό των γηρατειών και θα του επιτρέψει να αισθανθεί ξανά, έστω για λίγο, έστω νοητά, το νεανικό έρωτα. Να δει να διαγράφεται μπροστά του η νεανική ομορφιά, που υπήρξε κάποτε, και τώρα έχει πια χαθεί ανεπιστρεπτί. Να ξυπνήσει πάλι στη σκουριασμένη και σκονισμένη ψυχή του το πάθος για ζωή και έρωτα. Να ξαναγίνει για λίγο νέος.
«Γκρίζα»
Κυττάζοντας ένα οπάλλιο μισό γκρίζο
θυμήθηκα δυο ωραία γκρίζα μάτια
που είδα· θάναι είκοσι χρόνια πρίν ….
…………………………………………………………….
Για έναν μήνα αγαπηθήκαμε.
Έπειτα έφυγε, θαρρώ στην Σμύρνη,
για να εργασθεί εκεί, και πια δεν ιδωθήκαμε.
Θ’ ασχήμισαν — αν ζει — τα γκρίζα μάτια·
θα χάλασε τ’ ωραίο πρόσωπο.
Μνήμη μου, φύλαξέ τα συ ως ήσαν.
Και, μνήμη, ό,τι μπορείς από τον έρωτά μου αυτόν,
ό,τι μπορείς φέρε με πίσω απόψι.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Τα γηρατειά στην ποίηση του Κωνσταντίνου Καβάφη, latistor.blogspot.com, διαθέσιμο εδώ
- Απόσπασμα από το δοκίμιο του Άγγελου Τερζάκη (1907-1979) «Τα παιδιά με τα κλωνάρια», greek-language.gr, διαθέσιμο εδώ
- ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Π. ΚΑΒΑΦΗΣ, ΑΠΑΝΤΑ, ΜΟΝΤΕΡΝΟΙ ΚΑΙΡΟΙ, ΑΘΗΝΑ, 2011
- Ε.Π. ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΣ, «ΤΑ ΓΕΡΑΤΕΙΑ», ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΝΟΗΣΗ, ΑΘΗΝΑ, 2011
