Του Ιωάννη Α. Γκαντούνα,
Το φτάρνισμα είναι ένα προστατευτικό αντανακλαστικό και αποτελεί συχνό φαινόμενο σε ανθρώπους και ζώα. Συγκεκριμένα, αποτελεί μια ημιαυτόνομη εξώθηση του αέρα, με βίαιο τρόπο, από τους πνεύμονες μέσω της μύτης και του στόματος και προκαλείται συνήθως από ξένα σωματίδια, που ερεθίζουν τη ρινική κοιλότητα. Οι αιτιολογικοί παράγοντες που προκαλούν το αντανακλαστικό του φταρνίσματος είναι ποικίλοι και μπορεί να περιλαμβάνουν εισπνοή ερεθιστικών παραγόντων, όπως σκόνη ή χημικές αναθυμιάσεις, αλλεργίες, ξαφνική αλλαγή της ατμοσφαιρικής θερμοκρασίας ή ιογενή λοίμωξη.
Ωστόσο, ένα ασυνήθιστο φαινόμενο γνωστό ως, σχετιζόμενο με το φως φτάρνισμα (Photic Sneeze Reflex- PSR) ή σύνδρομο ACHOO έχει περιγραφεί στη βιβλιογραφία. Σε περίπτωση που δεν το καταλάβατε, το παραπάνω ακρωνύμιο αντιστοιχεί στη γνωστή ιαχή που ακολουθεί του φταρνίσματος, στα ελληνικά γνωστή ως «αψού». Πράγματι, αρκετοί είναι οι άνθρωποι, οι οποίοι στη θέα του ήλιου φταρνίζονται ασυναίσθητα και πολλές φορές αρκετά έντονα. Βέβαια, οι περισσότεροι αποδίδουν – λανθασμένα όπως θα αναλύσουμε παρακάτω – το φτάρνισμα αυτό σε κάποια αλλεργία. Λογική εξήγηση θα πει κανείς βέβαια, δεδομένου πως η απαρχή της παρατεταμένης ηλιοφάνειας, συμπίπτει με τις ανοιξιάτικες αλλεργίες. Τα πράγματα, όμως, είναι αρκετά διαφορετικά.
Οι άνθρωποι αναρωτιούνται για τον λόγο πίσω από τα φταρνίσματα του ήλιου εδώ και χιλιάδες χρόνια. Το Αυτοσωμικό Επικρατές Σύνδρομο Επιτακτικού Ηλιο-οφθαλμικού Ξεσπάσματος (ACHOO), όπως αποκαλείται επιστημονικά το φαινόμενο αυτό, είναι πολύ διαδεδομένο, αλλά λίγες δημοσιευμένες αναφορές μελετούν την παθοφυσιολογία του. Η πρώτη αναφορά αποδίδεται στον Αριστοτέλη. Τον 4ο αιώνα π.Χ. ο Αριστοτέλης έγραψε μια συλλογή Προβλημάτων, στην οποία προσπάθησε να δώσει απάντηση σε πολλά από τα μικρά μυστήρια της ζωής και ένα από αυτά αφορούσε το φτάρνισμα που προκαλούσε ο ήλιος! Θεώρησε ότι η θερμότητα του ήλιου ερέθιζε τη μύτη και προκαλούσε το φτάρνισμα. Ωστόσο, ο Άγγλος φιλόσοφος Φράνσις Μπέικον αρκετές χιλιετίες αργότερα, δεν πείστηκε απόλυτα από την εξήγηση του Αριστοτέλη, σημειώνοντας ότι το να βλέπεις τον ήλιο με κλειστά μάτια δεν προκαλεί φτάρνισμα. Αντίθετα, σκέφτηκε ότι τα μάτια παίζουν σημαντικό ρόλο στο αντανακλαστικό του ηλιακού φταρνίσματος και πρότεινε ότι το φως του ήλιου έκανε τα μάτια να δακρύζουν, με αποτέλεσμα τα δάκρυα που τρέχουν να γαργαλούν τη μύτη, προκαλώντας τελικά φτάρνισμα.
Πάμε, όμως, να το δούμε λιγάκι πιο επιστημονικά. Το Photic Sneeze Reflex (PSR) είναι ένα νευρο-οφθαλμολογικό φαινόμενο, που χαρακτηρίζεται από ανεξέλεγκτο φτάρνισμα ως απόκριση στην ξαφνική έκθεση σε έντονο φως και συνήθως είναι εμφανές από την παιδική ηλικία. Το ACHOO επηρεάζει το 18-35% του παγκόσμιου πληθυσμού. Το αντανακλαστικό αυτό μπορεί να ενεργοποιηθεί μόνο μετά την αρχική/πρώτη έκθεση στο φως, αλλά όχι όταν αυτή ξαναγίνει (δηλαδή δεν υπάρχει νέα διέγερση, όταν το άτομο ξανακοιτάξει προς τον ήλιο).
Το αντανακλαστικό φαίνεται πως προκαλείται από μια αλλαγή στην ένταση του φωτός που διεγείρει τα νεύρα στην κοιλότητα του προσώπου και όχι από το ίδιο το φως ή κάποιον συγκεκριμένο τύπο φωτός. Αυτός είναι και ο λόγος που τα έντονα φώτα, το φλας της κάμερας ή ακόμη και η φωτεινότητα από το χιόνι μπορεί μερικές φορές να προκαλέσουν μια αίσθηση φταρνίσματος. Αυτή η απόκριση μπορεί να αναπαραχθεί στο κλινικό περιβάλλον, ζητώντας από το άτομο να κοιτάξει ένα έντονο φως, αλλά τα ευρήματα είναι αναξιόπιστα. Ο αριθμός των προκαλούμενων φταρνισμάτων είναι σταθερός από επεισόδιο σε επεισόδιο και συνήθως κυμαίνεται μεταξύ δύο έως τριών.
Αυτός ο τύπος φταρνίσματος από μόνος του δεν είναι επιβλαβής για την υγεία. Συνήθως εκδηλώνεται ως μία ήπια αντίδραση με τα προσβεβλημένα άτομα να αναφέρουν μια «αίσθηση τσιμπήματος» στη μύτη και έντονη διάθεση για φτάρνισμα. Ωστόσο, έχει ένα επικίνδυνο δυναμικό σε ορισμένες περιπτώσεις. Το ξαφνικό και ανεξέλεγκτο φτάρνισμα μπορεί να αποτελέσει κίνδυνο για τους πιλότους, το στρατιωτικό προσωπικό, τους οδηγούς (π.χ. κατά την έξοδο από μια οδική σήραγγα μια φωτεινή μέρα), τους ανθρακωρύχους και τα άτομα που χρησιμοποιούν βαριά μηχανήματα, ενώ μπορεί να γίνει ιδιαίτερα επικίνδυνο κατά τη διάρκεια επεμβάσεων (οδοντιατρικών, οπτικών). Σε κάποιες ακραίες περιπτώσεις, το εν λόγω φτάρνισμα αποτελεί αιτιολογικό παράγοντα μερικής κώφωσης, μεσοθωρακίτιδας (φλεγμονή των ιστών στο μεσοθωράκιο) και εγκεφαλικής αιμορραγίας, ενώ έχουν καταγραφεί περιπτώσεις καταγμάτων πλευρών σε ασθενείς με οστεοπόρωση, αποβολές, ρήξη ενδοκρανιακού ανευρύσματος, ρήξη αορτής, πρόπτωση μεσοσπονδύλιου δίσκου και πολλά άλλα.
Παρά το γεγονός πως το ACHOO αναφέρθηκε για πρώτη φορά στην ιατρική βιβλιογραφία το 1954, δεν υπάρχουν ακόμα φάρμακα ή χειρουργικές επεμβάσεις που να σταματούν το αντανακλαστικό αυτό. Οι συστάσεις για τη διαχείριση του περιλαμβάνουν τη μείωση της έκθεσής σε ξαφνικές αλλαγές στην ένταση του φωτός και τη χρήση καπέλου, κασκόλ ή γυαλιών ηλίου για την προστασία των ματιών από το άμεσο ηλιακό φως, όποτε αυτό καθίσταται δυνατόν. Αν και το ακούσιο αυτό φτάρνισμα δε σχετίζεται με αλλεργίες, μία εργασία του 1987 έχει δείξει ότι τα αντιισταμινικά που χρησιμοποιούνται για τη θεραπεία της ρινίτιδας, λόγω εποχιακών αλλεργιών, μπορεί, επίσης, να μειώσουν την εμφάνιση τέτοιου τύπου φταρνισμάτων στο 50% των ατόμων που επηρεάζονται και από τις δύο καταστάσεις.
Το γονίδιο που ευθύνεται για το «ηλιακό φτάρνισμα» δεν έχει εντοπιστεί. Ωστόσο, το ACHOO θεωρείται ότι είναι μια γενετική πάθηση, καθώς εμφανίζεται συχνά σε οικογένειες. Συγκεκριμένα, ο W.R. Collie και οι συνεργάτες του το 1978 παρατήρησαν ότι ο επιπολασμός του συνδρόμου είναι υψηλότερος σε άτομα με οικογενειακό ιστορικό και ως εκ τούτου πρότειναν ότι το αντανακλαστικό κληρονομείται με αυτοσωμικό επικρατή τρόπο, χωρίς προτίμηση για το φύλο ή το χρώμα της ίριδας. Ως εκ τούτου, εάν ένας γονέας εμφανίζει ACHOO, τότε το παιδί έχει 50% πιθανότητα να κληρονομήσει το σύνδρομο, ενώ εάν και οι δύο γονείς έχουν σύνδρομο ACHOO, υπάρχει 75-100% πιθανότητα το παιδί να αναπτύξει το αντανακλαστικό.
Όσον αφορά τον ακριβή μηχανισμό, με τον οποίο το φως ενεργοποιεί το αντανακλαστικό του φταρνίσματος, δεν υπάρχουν ακόμα αδιάσειστα στοιχεία που να τον εξηγούν πλήρως. Ωστόσο, η επιστημονική προσοχή έχει επικεντρωθεί σε μεγάλο βαθμό σε δύο υποθέσεις που προτάθηκαν το 1964 από τον Henry Everett, όταν αυτός ήταν ψυχίατρος στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Johns Hopkins.
Η πρώτη υπόθεση ονομάζεται παρασυμπαθητική γενίκευση (parasympathetic generalization) και αφορά μια «διασταύρωση» οδών στον εγκέφαλο, μεταξύ του αντανακλαστικού τόξου της κόρης του ματιού και του αντανακλαστικού τόξου του φταρνίσματος. Το παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα έχει πολλές «γειτονικές» νευρικές ίνες που ανταποκρίνονται σε διαφορετικά ερεθίσματα. Όταν ένα ερέθισμα ενεργοποιεί πολλαπλές νευρικές ίνες του παρασυμπαθητικού νευρικού συστήματος, εμφανίζεται παρασυμπαθητική γενίκευση. Υπάρχει πιθανότητα, δηλαδή, η αισθητηριακή είσοδος από τα μάτια να ταξιδέψει στους νευρώνες του φλοιού του εγκεφάλου, που ερμηνεύουν τέτοια σήματα, αλλά λόγω της γενίκευσης, ενεργοποιούνται, επίσης, γειτονικοί νευρώνες που εμπλέκονται στο φτάρνισμα. Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε στένωση της κόρης ενάντια στο έντονο φως (κλείσιμο ματιών), αίσθηση γαργαλήματος στον ρινικό βλεννογόνο και τελικά σε φτάρνισμα.
Μια δεύτερη υπόθεση υποστηρίζει πως η εμφάνιση του αντανακλαστικού του φταρνίσματος βασίζεται στη «διασταύρωση» μεταξύ του δεύτερου κρανιακού νεύρου (CN II ή οπτικού νεύρου) και του πέμπτου κρανιακού ή τρίδυμου νεύρου (CN V) στον μεσεγκέφαλο, μετά από έντονη διέγερση με φως. Η υπόθεση αυτή αναφέρεται ως άθροιση οπτικού-τριδύμου νεύρου (optical-trigeminal summation theory). Το νεύρο που ελέγχει τις αισθήσεις στο πρόσωπό μας ονομάζεται τρίδυμο νεύρο και βρίσκεται ακριβώς δίπλα στο νεύρο που είναι προσαρτημένο στα μάτια μας. Πιστεύεται πως επειδή είναι τόσο κοντά μεταξύ τους, οι έντονες λάμψεις φωτός που ενεργοποιούν το οπτικό νεύρο μπορεί να διεγείρουν κατά λάθος το τρίδυμο νεύρο. Αυτό που συμβαίνει ουσιαστικά είναι πως η έντονη εναλλαγή φωτός μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένη ευαισθησία στον κλάδο της άνω γνάθου και όχι στον οφθαλμικό κλάδο, με αποτέλεσμα να εμφανίζεται φτάρνισμα και όχι φωτοφοβία. Έτσι, το σώμα μας «διαβάζει» αυτή την αίσθηση σαν κάτι να ερεθίζει τη μύτη μας, η οποία νευρώνεται από τη δεύτερη διαίρεση του τριδύμου νεύρου και φταρνιζόμαστε.
Συμπερασματικά, το ACHOO αποτελεί μία κατάσταση, κατά την οποία ένα άτομο φταρνίζεται ακούσια ως απόκριση σε έντονη εναλλαγή φωτός. Η αιτία του φταρνίσματος δεν είναι πλήρως κατανοητή, με το περίεργο αυτό σύνδρομο να παραμένει ένα ακόμα άλυτο μυστήριο τόσο για τους νευροεπιστήμονες όσο και για τους πάσχοντες. Μέχρι σήμερα, δεν υπάρχει αναγνωρισμένο πρωτόκολλο διαχείρισής του σε κλινικό επίπεδο. Μια αιτία μπορεί να αποτελεί το γεγονός πως δεν έχουν γίνει πολλές και εις βάθος μελέτες καθώς ο φαινότυπος του συνδρόμου δεν είναι αρκετά επιβλαβής για να χαρακτηριστεί ως μια σοβαρή ιατρική κατάσταση. Δεδομένου ότι σχεδόν κανείς δεν κινδυνεύει από αυτά τα φταρνίσματα, ποιος θέλει να ξοδέψει χρήματα για να το ερευνήσει; Μέχρι την εύρεση μίας θεραπείας αποφύγετε τις ξαφνικές εναλλαγές στην ένταση φωτός. Δύσκολο, θα αναφωνήσετε και θα έχετε δίκιο, καθώς “the summer is coming”…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Why do some people sneeze when they look at the sun?, scienceline.org. Διαθέσιμο εδώ
- ACHOO Syndrome, ncbi.nlm.nih.gov. Διαθέσιμο εδώ
- Why does bright light cause some people to sneeze?, scientificamerican.com. Διαθέσιμο εδώ
- Bobba S, Spencer SKR, Fox OJK, Agar A, Coroneo MT, Francis IC, (2019), Management of the photic sneeze reflex utilising the philtral pressure technique, Eye, 33: 1186-87
- Chowdhury T, Sternberg Z, Golanov E, Gelpi R, Rosemann T, Schaller BJ, (2019), Photic sneeze reflex: another variant of the trigeminocardiac reflex?, Future Neurology, 14(4)
- Collie WR, Pagon RA, Hall JG, Shokeir MHK, (1978), ACHOO syndrome (autosomal dominant compelling helio-ophtalmic outburst syndrome), Birth Defects XIV (6B): 361–363
- Kulas P, Hecker D, Schick B, Bozzato A, (2016), Investigations on the prevalence of the photo-induced sneezing reflex in the German population, a representative cross-sectional study, Eur Arch Otorhinolaryngol, 274(3): 1721-25
- Langer N, Beeli G, Jäncke L, (2010), When the Sun Prickles Your Nose: An EEG Study Identifying Neural Bases of Photic Sneezing, PLoS ONE, 5(2): e9208
- Sasayama D, Asano S, Nogawa S, Takahashi S, Saito K, Kunugi H, Possible association between photic sneeze syndrome and migraine and psychological distress, Neuropsychopharmacology Reports, 39: 217-22
- Tsoi NL, (2020), ACHOO Syndrome, Proceedings of UCLA Health, 24:1-2
