Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,
Η μακρά περίοδος του Βυζαντίου ξεχωρίζει για τα πλούσια ιστορικά της γεγονότα, ωστόσο, σπάνια μας έρχονται στον νου τα καλλιτεχνικά και αρχιτεκτονικά επιτεύγματα της εποχής. Ιδιαίτερη ανάπτυξη, λοιπόν, εμφανίζουν οι ψηφιδωτές και εικαστικές αναπαραστάσεις που κοσμούν τους ναούς, οι οποίοι, εκτός από χώρο λατρείας, αποτελούν και έναν τόπο καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί και το καθολικό της μονής του Οσίου Λουκά του Στειριώτη στη Βοιωτία, που χτίστηκε για να στεγάσει τα λείψανά του, ενώ το εικονογραφικό του πρόγραμμα είναι ένα εξαιρετικό δείγμα βυζαντινής τέχνης.
Ο ναός ανήκει στον τύπο του σύνθετου οκταγωνικού με τρούλο και ανοικοδομήθηκε το πρώτο μισό του 11ου αιώνα, δίπλα από τον ναό της Θεοτόκου. Οι κτήτορές του πιθανόν να ήταν αυτοκράτορες ή μοναχοί του μοναστηριού. Οι άνθρωποι της περιοχής πίστευαν πως ο Όσιος Λούκας είχε θεραπευτικές ιδιότητες, γι’ αυτό ο χώρος της μονής λειτουργούσε και ως προσκυνηματικό κέντρο για τους πιστούς.
Ως προς τον εικονογραφικό διάκοσμο της μονής, αξίζει να πούμε, για αρχή, πως ακολουθεί τη θεματολογία των σκηνών με βάση τα πρότυπα της εποχής, εισάγοντας, παράλληλα, νέα στοιχεία που θα επηρεάσουν τη βυζαντινή τέχνη. Οι σκηνές που έχουν επιλεγεί εμπεριέχουν την αντίληψη πως ο ναός είναι μια μικρογραφία του σύμπαντος, η πολιτεία του Θεού, η οποία περιέχει ένα ιεραρχικό σχήμα. Έτσι, μεταξύ άλλων, συναντάμε δώδεκα επεισόδια από τη ζωή του Χριστού, που ονομάζονται αλλιώς παραστάσεις του Δωδεκαόρτου. Επίσης, συμπεριλαμβάνονται απεικονίσεις από την Παλαιά Διαθήκη, μορφές Αποστόλων και Αγίων.
Το εικονογραφικό πρόγραμμα αποτελείται τόσο από ψηφιδωτά, που βρίσκονται στα ανώτερα τμήματα του ναού, με τα κατώτερα να επενδύονται με πολυτελή μάρμαρα, όσο και από ζωγραφικούς πίνακες, οι οποίοι έχουν σχεδιαστεί κατά κύριο λόγο στην κρύπτη κάτω από την εκκλησία. Οι πίνακες αυτοί αποτυπώνουν, ως έναν βαθμό, τις ίδιες παραστάσεις με τα ψηφιδωτά.
Ξεκινώντας από τα ψηφιδωτά, πρέπει, αρχικά, να αναφερθούμε στο ότι είναι μια δαπανηρή επιλογή που χρειάζεται αρκετό χρόνο και εξειδικευμένους τεχνίτες, γι’ αυτό εφαρμόζεται σε σημαντικά μνημεία, που τις περισσότερες φορές συνδέονται με αυτοκρατορικές δωρεές. Στην περίπτωση των ψηφιδωτών, η απόδοση του τοπίου γίνεται συμβολικά, καθώς επικρατεί το χρυσό βάθος, ενώ και η «χρωματική παλέτα» έχει περιορισμένα χρώματα. Σχετικά με τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά, εμφανίζουν αντικλασικά στοιχεία, με δυσανάλογα σώματα, είτε κοντά είτε μακρόστενα. Τέλος, οι μορφές είναι μετωπικές και λιτές, με μεγάλα κεφάλια και εκφραστικά μάτια. Αυτά είναι, γενικά, τα γνωρίσματα που έχουν τα ψηφιδωτά στο καθολικό της μονής του Οσίου Λουκά.
Εδώ, θα δούμε τα ψηφιδωτά από το Ιερό Βήμα (που θεωρείται ο ιερότερος χώρος), προς τα έξω.
Στην κόγχη του Ιερού Βήματος απεικονίζεται η Θεοτόκος βρεφοκρατούσα, καθήμενη σε διάλιθο θρόνο με υποπόδιο. Φορά μαφόριο σκούρου μπλε χρώματος (κάτι που ισχύει για όλες τις απεικονίσεις της στον ναό) και φέρει τρεις χρυσούς σταυρούς στους ώμους και στο μέτωπο, ένα δείγμα της παρθενίας της. Τα υποδήματα είναι πορφυρά, κάτι που συμβολίζει την αυτοκρατορική καταγωγή. Το θείο βρέφος φορά έναν χρυσό μανδύα και χιτώνα, ενώ κρατάει στα χέρια του έναν κλειστό πάπυρο. Εκατέρωθεν της εικόνας υπάρχει η επιγραφή ΜΡ ΘΥ (Μήτηρ Θεού).
Στον χαμηλό θόλο του Ιερού Βήματος συναντάμε τη σκηνή της Πεντηκοστής. Οι Απόστολοι είναι καθιστοί, με ανοιχτόχρωμα ενδύματα και κάποιοι από αυτούς κρατούν κλειστά Ευαγγέλια, ενώ πάνω από τα κεφάλια τους υπάρχουν οι πύρινες γλώσσες. Στο κέντρο της σύνθεσης υπάρχει ένας άδειος θρόνος μέσα σε γαλάζιο βάθος, με ένα περιστέρι (σύμβολο του Αγίου Πνεύματος), κάτι που υποδηλώνει πως ο θρόνος περιμένει να υποδεχτεί τον Χριστό (σαφής αναφορά με εσχατολογικό περιεχόμενο, καθώς παραπέμπει στη Δευτέρα Παρουσία).
Περνώντας στον κυρίως ναό, βλέπουμε στα τέσσερα ημιχώνια παραστάσεις από το Δωδεκάορτο και, συγκεκριμένα, τον Ευαγγελισμό (που δεν σώζεται σήμερα), τη Γέννηση, την Υπαπαντή και τη Βάπτιση, όπως αναγράφονται και στις αντίστοιχες επιγραφές. Τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά σε αυτές τις συνθέσεις εμφανίζουν αρκετά κοινά, όπως η σχηματική απόδοση του τοπίου, το χρυσό βάθος και το πράσινο έδαφος, τα σώματα και τα πρόσωπα με τις μη ορθές αναλογίες και τη γραμμική σχεδίαση.
Το ψηφιδωτό με τη Γέννηση είναι μια πολυπρόσωπη σύνθεση, με τις μορφές να τίθενται παρατακτικά, αλλά και σε πυραμιδοειδή διάταξη. Τα κεντρικά πρόσωπα, δηλαδή η Παναγία και ο Χριστός, εμφανίζονται ογκωδέστερα, σε σχέση με τα άλλα μέλη που πλαισιώνουν τη σύνθεση και εικονίζονται πιο μικρόσωμα. Επίσης, στην εικόνα αυτή αποτυπώνεται, πέραν από τη Γέννηση, το προσκύνημα των μάγων και το λουτρό του βρέφους. Ψηλά στο κέντρο εμφανίζεται το αστέρι, το οποίο στρέφει τις ακτίνες του προς το βρέφος. Η παρουσία του σπηλαίου και των βουνών μας τοποθετούν νοερά στον χώρο. Έπειτα, η Βάπτιση περιλαμβάνει τον Χριστό στο κέντρο της σκηνής, τον ογκώδη Ιωάννη Πρόδρομο στα δεξιά να πατά πάνω σε βράχο και να τελεί το μυστήριο και από αριστερά δυο άγγελοι. Πίσω από τον Πρόδρομο, υπάρχει ένας πέλεκυς και ένα δέντρο, επίσης, έχουμε και την προσωποποίηση του ποταμού. Στο πάνω μέρος παρουσιάζεται ένα περιστέρι (σύμβολο του Αγίου Πνεύματος) και το χέρι του Θεού μέσα από μπλε ημικύκλιο, ολοκληρώνοντας, έτσι, τη Θεοφάνεια.
Στα τύμπανα του Νάρθηκα συναντάμε ψηφιδωτά με τις σκηνές του Νιπτήρα, της Σταύρωσης, της Ανάστασης ή Εις Άδου Κάθοδος και της Ψηλάφησης του Θωμά. Αντικρίζοντας τη σκηνή της Σταύρωσης, συναντάμε μια λιτή σύνθεση, με τρεις μορφές, τον Εσταυρωμένο Χριστό, την Παναγία στα δεξιά και τον Ευαγγελιστή Ιωάννη στα αριστερά. Τα πρόσωπα είναι περίλυπα, ενώ ο Χριστός έχει κλειστά τα μάτια του, κάτι που αρχίζει να πραγματοποιείται από τη μεσοβυζαντινή περίοδο, ενώ από τα σημεία που βρίσκονταν τα καρφιά αναβλύζει αίμα, όπως και από τα πλευρά. Ψηλά, εκατέρωθεν της κεφαλής Του, έχουμε τις προσωποποιήσεις του Ήλιου και της Σελήνης, η εμφάνιση των οποίων έγινε ταυτόχρονα, τη στιγμή του θανάτου του Χριστού. Ο τόπος της Σταύρωσης είναι ο Γολγοθάς και, εν προκειμένω, αυτός αποτυπώνεται με έναν σχηματοποιημένο λόφο, στον οποίο έχει τοποθετηθεί ο σταυρός, που στη βάση του έχει το κρανίο του Αδάμ. Επιπροσθέτως, πέραν από την επιγραφή με την ονομασία της σκηνής (Η Σταύρωσις), υπάρχει και η φράση «Ιδού ο υιός σου, Ιδού η μήτηρ σου».
Το επόμενο εικονογραφικό θέμα είναι αυτό της Ανάστασης, όπου ο Χριστός κατεβαίνει στον Άδη ως θριαμβευτής και ανασύρει από τις σαρκοφάγους τους πρωτόπλαστους και τους προφητάνακτες, Δαβίδ και Σολομών. Η παράσταση είναι συμμετρική με τον υπερμεγέθη Χριστό στο κέντρο και τα δυο ζεύγη να Τον πλαισιώνουν. Οι βασιλείς φέρουν αυτοκρατορική ενδυμασία και στέμμα με περπενδούλια. Ο Χριστός κρατά έναν σταυρό και πατά πάνω σ’ έναν βράχο, όπου υπάρχουν σπασμένα θυρόφυλλα, κλειδαριές και κλειδιά, που συμβολίζουν τις πύλες του Άδη που έσπασαν, προσδίδεται, έτσι, ένα σωτηριολογικό περιεχόμενο. Τέλος, η Ψηλάφηση του Θωμά εικονίζει τον Χριστό στο κέντρο να στέκεται μπροστά από μια κλειστή πόρτα με μαρμάρινο περίβλημα και την επιγραφή «Των Θυρών κεκλεισμένων». Σηκώνει το δεξί Του χέρι για να δείξει την πληγή στον Θωμά. Δεξιά και αριστερά παρίστανται Απόστολοι με παρόμοια ανοιχτόχρωμα ενδύματα. Η σύνθεση έχει καταστραφεί ως ένα σημείο στο κάτω μέρος, λόγω ενός μεταγενέστερου παραθύρου.
Στο καθολικό της μονής συναντάμε, πέραν από τις αφηγηματικές σκηνές, και μεμονωμένες συνθέσεις Αγίων, ενώ δεν λείπουν και οι παραστάσεις από την Παλαιά Διαθήκη, όπως οι Τρεις Παίδες στην κάμινο και ο Δανιήλ στον λάκκο των λεόντων. Ως προς τις μορφές των Αγίων, μεταξύ άλλων, έχουμε τον Όσιο Λουκά (στον οποίο έχει αφιερωθεί το καθολικό) στο Βόρειο τύμπανο. Είναι ενδεδυμένος ως μοναχός και σε στάση δέησης, όπως αναφέραμε παραπάνω, ο Όσιος ήταν γνωστός για τις θεραπευτικές του ιδιότητες, γι’ αυτό και επιλέγεται η στάση αυτή, ενώ το ψηφιδωτό του βρίσκεται πάνω από τη λειψανοθήκη του. Άλλοι Άγιοι που υπάρχουν στο εικονογραφικό πρόγραμμα είναι ο Νίκων ο Μετανοείτε, η Αικατερίνη, η Μαρίνα, ενώ υπάρχουν και στρατιωτικοί Άγιοι με την ανάλογη περιβολή, όπως ο Θεόδωρος και ο Μερκούριος. Συνολικά, ο αριθμός των Αγίων κυμαίνεται στους 170.
Είδαμε εν συντομία τον ψηφιδωτό διάκοσμο του καθολικού, πέραν, όμως, από αυτόν, μεγάλη σημασία έχει και η κρύπτη του ναού, η οποία κοσμείται με ζωγραφικές συνθέσεις. Κατά έναν μεγάλο βαθμό, ακολουθείται η ίδια θεματολογία και εμφανίζει αρκετά κοινά χαρακτηριστικά, συναντάμε, ωστόσο, και κάποιες διαφορές, παρόλο που δημιουργήθηκαν την ίδια περίπου περίοδο. Ξεκινώντας από τις ομοιότητες, παρατηρούμε σκηνές, όπως η Σταύρωση, να έχουν τον ίδιο αριθμό μορφών (Χριστός, Παναγία και Πρόδρομος) και τις ίδιες εκφράσεις και στάσεις σώματος. Έπειτα, και η Ψηλάφηση του Θωμά έχει παρόμοια σύνθεση, με τον Χριστό στο κέντρο μπροστά από μια πόρτα να περιβάλλεται από Αποστόλους. Ωστόσο, εδώ, η διαφορά βρίσκεται στον τρόπο, όπου ο Χριστός δείχνει την πληγή. Στο ψηφιδωτό σηκώνει το χέρι για να φανεί, ενώ στην τοιχογραφία αρπάζει το χέρι του Θωμά και το οδηγεί σε αυτήν. Οι δυο τεχνικές διαφέρουν, επίσης, και στην απόδοση του βάθους. Στα μεν ψηφιδωτά κυριαρχεί το χρυσό σκηνικό, με το τοπίο να εικονίζεται συμβολικά, στις δε τοιχογραφίες έχουμε μια τάση για πιο επίγειες και ρεαλιστικές αποτυπώσεις με έντονα και πλούσια χρώματα, όπως στη Σταύρωση με τα βουνά, τον ουρανό και το πράσινο έδαφος. Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε και την αναπαράσταση της Βαϊοφόρου, με τον Χριστό να τοποθετείται στο κέντρο της σκηνής, λίγο πριν εισέλθει στην Ιερουσαλήμ. Ο όλος χώρος να αποτυπώνεται φυσιοκρατικά, με τον βράχο στο πίσω μέρος, τον ουρανό σε μπλε χρώμα και τη συμβολική αποτύπωση των τειχών της πόλης να ολοκληρώνουν τη σύνθεση.
Κλείνοντας, πρέπει να αναφέρουμε τη σημασία που είχε η ζωγραφική του καθολικού του Οσίου Λουκά για τη μεσοβυζαντινή τέχνη. Επηρέασε τον τρόπο, με τον οποίο θα σχεδιάζεται από εδώ και πέρα ένα μεγάλο μέρος των εκκλησιών. Το χρυσό βάθος πια θα κυριαρχεί, με τον χώρο να δηλώνεται συμβατικά. Έπειτα, συναντάμε έναν μικρό αριθμό προσώπων, με αντικλασικές αναλογίες, δηλαδή τη μη ορθή σχεδίαση των σωμάτων, τη γραμμικότητα, τη μετωπικότητα, τα μεγάλα και εκφραστικά χαρακτηριστικά των προσώπων. Όλα αυτά προσδίδουν στις μορφές μια πνευματικότητα, ενώ περνάνε και σε άλλες εκκλησίες.
Ο Όσιος Λουκάς αποτελεί ένα από τα καλύτερα δείγματα εκκλησιαστικής τέχνης, που διασώζεται μέχρι σήμερα σε ένα μεγάλο μέρος, δίνοντάς μας σημαντικές πληροφορίες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Chatzidakis, N. (1997), Hosios Loukas, Αθήνα, Εκδόσεις Melissa
- Mouriki, D. (1980-81), Stylistic Trends In Monumental Painting Of Greece During The Eleventh And Twelfth Centuries, Dumbarton Oaks Papers, Vol. 34, pp. 77-124
- Rodley, L. (2010), Εισαγωγή στη βυζαντινή τέχνη και αρχιτεκτονική, Μετάφραση Μυρτώ Βέικου, Αθήνα Ινστιτούτο του Βιβλίου-Καρδαμίτσα
- odysseus.culture.gr, Καθολικό Μονής Οσίου Λουκά στο Στειρί. Διαθέσιμο εδώ
