Η Ζωγραφική κατά την περίοδο του Μπαρόκ

Της Νάντας Σπηλιωτοπούλου,

Η τέχνη του Μπαρόκ δεν απευθύνεται σε μία μορφωμένη μερίδα της κοινωνίας, αλλά καθίσταται αντιληπτή από όλους τους ανθρώπους. Κατά τον 17^ο αιώνα, την περίοδο, δηλαδή, που αναπτύσσεται η τέχνη του Μπαρόκ, βγαίνουν στο προσκήνιο ζωγράφοι που επιδιώκουν να εντάξουν εκφραστικά στοιχεία στα έργα τους. Οι περισσότεροι ζωγράφοι αυτής της περιόδου μελετούν τους καλλιτέχνες της Αναγέννησης, με σκοπό να δώσουν μία άλλη νότα στην απλότητα και την αρμονία. Πιο συγκεκριμένα, θέλουν να μετατρέψουν την απλότητα σε δύναμη και την αρμονία σε ένταση του χρώματος. Επίσης, είναι αξιοσημείωτο ότι στη ζωγραφική του Μπαρόκ μπορεί να υπάρξει σύνδεση μεταξύ δύο αντίθετων στοιχείων που το ένα συμπληρώνει το άλλο, όπως συμβαίνει μεταξύ του Ιδεαλισμού και του Ρεαλισμού.

Ένας από τους πιο σπουδαίους ζωγράφους του 17^ου αιώνα είναι ο Βελάσκεθ. Πρόκειται για έναν ζωγράφο, που γίνεται ευρέως γνωστός χάρη στις προσωπογραφίες του, τις οποίες δημιουργεί το διάστημα που αναγνωρίζεται ως καλλιτέχνης της αυλής του βασιλιά της Ισπανίας, Φίλιππου Δ΄. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να γίνει αναφορά σε αυτόν τον ζωγράφο, διότι κατορθώνει να εξελίξει τα νατουραλιστικά στοιχεία που συναντάμε στα έργα του Καραβάτζιο. Έτσι, γίνεται αντιληπτό ότι έχουμε να κάνουμε με έναν καλλιτέχνη που έχει μελετήσει και άλλους ζωγράφους της εποχής του, προκειμένου να εξελίξει τον εαυτό του. Όμως, με αυτό τον τρόπο καταφέρνει να ανανεώσει και την ισπανική ζωγραφική του μπαρόκ, η οποία χρειαζόταν μία αλλαγή, διότι κατευθυνόταν προς τον ρεαλισμό.

Ένα από τα σημαντικότερα έργα του Βελάσκεθ, το οποίο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως το κορυφαίο του είναι «Οι Δεσποινίδες των Τιμών» (“Las Meninas”). Το συγκεκριμένο έργο φιλοτεχνείται το 1656 και το συναντάμε στο Μουσείο του Πράδο της Μαδρίτης. Καθώς παρατηρούμε αυτόν τον πίνακα, αντιλαμβανόμαστε ότι η τεχνική που χρησιμοποιεί ο Βελάσκεθ είναι εκείνη της ελαιογραφίας. Ωστόσο, προκύπτουν πολλά ερωτήματα από το αυτό το έργο που σχετίζονται με την πραγματικότητα και την ψευδαίσθηση. Επίσης, παραμένει αδιευκρίνιστη η σχέση που επικρατεί ανάμεσα στον θεατή και στα εικονιζόμενα άτομα. Εξαιτίας αυτών των ζητημάτων ο συγκεκριμένος πίνακας είναι ένας από τους πιο αναλυμένους στη δυτική ζωγραφική.

Επιπλέον, στις «Δεσποινίδες των Τιμών» φαίνεται να υπάρχει ένα μεγάλο δωμάτιο στο Βασιλικό Αλκάθαρ της Μαδρίτης κατά την περίοδο που την εξουσία κατέχει ο βασιλιάς Φίλιππος Δ΄. Μέσα σε αυτό το δωμάτιο παρουσιάζονται διάφορες φιγούρες, οι οποίες φαίνεται να έχουν μία συγκεκριμένη κίνηση ως στιγμιότυπο. Πιο συγκεκριμένα, κάποια από τα εικονιζόμενα πρόσωπα έχουν σχεδιαστεί με τέτοιον τρόπο που φαίνεται ότι στρέφουν το βλέμμα τους έξω από τον καμβά και παρατηρούν τον θεατή, ενώ τα πρόσωπα που δεν κοιτάζουν τον θεατή αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Επιπρόσθετα, η πριγκίπισσα της Ισπανίας, Μαργαρίτα Θηρεσία, πλαισιώνεται από δύο δεσποινίδες, η μία εκ των οποίων της προσφέρει ένα ρόφημα και η δεύτερη υποκλίνεται από συνοδούς, σωματοφύλακα, δύο νάνους και έναν σκύλο. Πίσω από αυτά τα πρόσωπα διακρίνουμε τον Βελάσκεθ, ο οποίος εστιάζει το βλέμμα του στο σημείο όπου θα στεκόταν ο θεατής. Ένα άλλο στοιχείο που μας κεντρίζει το ενδιαφέρον είναι ότι στο φόντο υπάρχει ένας καθρέφτης, μέσα από τον οποίο αντανακλάται το άνω μέρος των σωμάτων του βασιλιά και της βασίλισσας, οι οποίοι φαίνεται ότι βρίσκονται έξω από τον εικονιζόμενο χώρο. Με άλλα λόγια, και ο βασιλιάς και η βασίλισσα κατέχουν παρόμοια θέση με τον θεατή.

Από την άλλη πλευρά, την ίδια περίοδο η Ολλανδία υιοθετεί μία φιλελεύθερη στάση απέναντι στους κατακτητές της, τους Ισπανούς, από τους οποίους κατόρθωσε να απελευθερωθεί το 1566 μέσω μιας εξέγερσης που πραγματοποιήθηκε ενάντια στον Φίλιππο Β΄. Μετά από αυτή την εξέγερση η Ολλανδία διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στον σύγχρονο πολιτισμό του ελεύθερου εμπορίου, το οποίο δεν αποδέχεται καμία εξουσία. Επιπρόσθετα, το ολλανδικό κράτος ενστερνίζεται τον προτεσταντισμό, γεγονός που έχει ως απόρροια να προκληθεί πολιτική και πολιτισμική σύγκρουση ανάμεσα στις πόλεις του βορρά και του καθολικού νότου. Όσον αφορά τους προτεστάντες, θα έλεγε κανείς ότι είναι πιστοί αναγνώστες της Αγίας Γραφής και άξιοι έμποροι. Επιπλέον, οι προτεστάντες, σε αντίθεση με τους καθολικούς που χαρακτηρίζονται ως επιδειξιομανείς, θαυμάζουν την απλότητα· δεν αποδέχονται τα πρότυπα της τέχνης του μπαρόκ, καθώς το είδος της τέχνης που τους κεντρίζει το ενδιαφέρον είναι το πορτρέτο. Με άλλα λόγια, οι προτεστάντες επιδιώκουν μέσα από τη ζωγραφική να αναδείξουν τους αστούς που κατέχουν κάποιο αξίωμα.

Οι ζωγράφοι της Ολλανδίας εξωτερικεύουν τα διάφορα συναισθήματα που τους προκαλούνται, καθώς παρατηρούν την ομορφιά της φύσης, όχι μόνο μέσα από τις φιλοσοφικές τους αναζητήσεις, αλλά και μέσα από την τοπιογραφία. Τη θεματολογία τους την επιλέγουν με βάση την εμπορική ζήτηση που θα έχουν. Έτσι, επιχειρούν να εξειδικευτούν σε κάποιο από τα θέματα που τους κεντρίζουν το ενδιαφέρον, προκειμένου να διαπρέψουν. Ο Γιάκομπ βαν Ρούσνταελ είναι Ολλανδός ζωγράφος που διαπρέπει στην τοπιογραφία, είναι εκείνος που δίνει μία ποιητική μορφή στο τοπίο, απεικονίζοντάς το με συννεφιασμένος ουρανούς και ερειπωμένους πύργους.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το έργο του «Λιμνούλα ανάμεσα στα δέντρα», το οποίο δημιουργείται την περίοδο 1665-1670. Ο Ρούσνταελ χρησιμοποιεί τη φωτοσκίαση έχοντας ως απώτερο σκοπό να αποδώσει έναν δραματικό τόνο και παράλληλα έναν ηρωικό χαρακτήρα. Επιπλέον, αποδίδει το φως του δειλινού όταν μεγαλώνουν οι ίσκιοι, όπως και τα γάργαρα νερά με μεγάλη μαεστρία. Κανένας άλλος καλλιτέχνης δεν κατορθώνει να εκδηλώσει τα συναισθήματά του και τη διάθεσή του σε τέτοιο βαθμό, όπως αντικατοπτρίζονται στη φύση. Αυτός είναι και ο λόγος που θεωρείται τόσο επιτυχημένος ζωγράφος. Ο λόγος που η ζωγραφική της Ολλανδίας διαφέρει από τις υπόλοιπες τέχνες στην εποχή του μπαρόκ και δεν έχει προπαγανδιστικό σκοπό οφείλεται στην εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας, η οποία έχει αντίκτυπο στις τέχνες, καθώς διαμορφώνεται μία νέα και άμεση σχέση του καλλιτέχνη με τον θεατή. Επίσης, ο καλβινισμός απορρίπτει την πεποίθηση ότι ο ρόλος της τέχνης είναι να μεταφέρει τις αντιλήψεις της θρησκείας και να λειτουργεί ως μέσο προπαγάνδας.

Έτσι, διαπιστώνουμε ότι οι καθολικές χώρες χρησιμοποιούν την τέχνη, προκειμένου να αναδείξουν τη σπουδαιότητα της θρησκείας για να έρθει ο λαός πιο κοντά της. Επομένως, θα λέγαμε ότι η τέχνη σε αυτή την περίπτωση, έχει προπαγανδιστικό σκοπό. Ωστόσο, οι προτεσταντικές χώρες δείχνουν να έχουν μία εντελώς διαφορετική αντιμετώπιση σχετικά με την τέχνη, διότι οι καλλιτέχνες και κυρίως οι ζωγράφοι της Ολλανδίας επικεντρώνονται στην καθημερινότητα των αστών, καθώς και στη φύση. Έτσι, εφαρμόζοντας διάφορες εικαστικές τεχνικές, όπως είναι η φωτοσκίαση, προσδίδουν ζωντάνια στα έργα και συμβάλουν στην έκφραση των συναισθημάτων.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Κασιμάτη, Μ., 2008, «Εικαστικές τέχνες από το τέλος της Αναγέννησης ως τον 18^ο αιώνα», στο Εικαστικές τέχνες στην Ευρώπη από τον Μεσαίωνα ως τον 18^ο αιώνα, Πάτρα, τόμος Α΄.

• Μουρίκη, Ν., 1986, «Αναγέννηση, Μανιερισμός, Μπαρόκ, Ζωγραφική – Γλυπτική», Αθήνα.