Του Θάνου Ρούτση,
Ο Στρατός των Zapatistas για την Εθνική Απελευθέρωση, ή αλλιώς EZLN, είναι μια αντάρτικη ομάδα στη χώρα του Μεξικού. Ιδρύθηκε στα τέλη του 20ου αιώνα και πήρε το όνομά της από τον Emiliano Zapata, του αγρότη επαναστάτη, που συμμετείχε στη μεξικανική επανάσταση των αρχών του ίδιου αιώνα και κατείχε τη θέση του διοικητή του Απελευθερωτικού Στρατού του Νότου. Την 1η Ιανουαρίου του 1994, οργάνωσε μια εξέγερση στην Chiapas, τη νοτιότερη πολιτεία του Μεξικού, διαμαρτυρόμενη για τις οικονομικές πολιτικές, που πίστευαν ότι θα επηρέαζαν αρνητικά τους ιθαγενείς κατοίκους της χώρας. Η εξέγερση ήταν και αυτή που γέννησε το πολιτικό κίνημα, στο οποίο εξελίχθηκε ο EZLN, υποστηρίζοντας τους θιγόμενους από την πολιτική των εκάστοτε κυβερνητών.
Η ιστορία του κινήματος, γενικά, είναι ασαφής. Υπάρχουν μέλη του που υποστηρίζουν πως η δράση του είχε ξεκινήσει ήδη από το 1983, ωστόσο ξεκίνησε να προσελκύει οπαδούς μόνο στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Το 1993, από τη βάση της στρατιωτικής οργάνωσης της ομάδας, στο δάσος Lancadón της πολιτείας Chiapas, ο EZLN κάλεσε όλους τους ιθαγενείς κατοίκους του Μεξικού να ξεσηκωθούν απέναντι στη μονοκομματική κυριαρχία του Θεσμικού Επαναστατικού Κόμματος (PRI). Πρόκειται για ένα κόμμα που ιδρύθηκε το 1929 και έμεινε στην εξουσία και διακυβέρνηση της χώρας ως το 2000.
Πρωταρχικός στόχος των Zapatistas, όπως αποκαλείται εναλλακτικά ο EZLN, ήταν η αγροτική μεταρρύθμιση και η αναδιανομή της γης. Βασικό αίτημά τους ήταν και η παραχώρηση μεγαλύτερης πολιτικής και πολιτιστικής αυτονομίας στους αυτόχθονες κατοίκους των πολιτειών της χώρας. Η ιδεολογία του κινήματος των Zapatistas συνθέτει την παράδοση των Μάγια με στοιχεία του ελευθεριακού σοσιαλισμού, του αναρχισμού και του μαρξισμού. O EZLN αντιτίθεται στην οικονομική παγκοσμιοποίηση, υποστηρίζοντας ότι επηρεάζει σοβαρά και αρνητικά την αγροτική ζωή της βάσης υποστήριξης των ιθαγενών και καταπιέζει τους ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Ένα άλλο βασικό στοιχείο της ιδεολογίας των Zapatistas είναι η φιλοδοξία τους να κάνουν πολιτική με νέο συμμετοχικό τρόπο από «κάτω προς τα πάνω», ενώ θεωρούν το σύγχρονο πολιτικό σύστημα του Μεξικού, εγγενώς, ελαττωματικό και στοχεύουν στην ενίσχυση της ιδέας της συμμετοχικής δημοκρατίας, περιορίζοντας τη θητεία των δημοσίων υπαλλήλων. Τέλος, δεν επιδιώκουν αξιώματα σε ολόκληρο το κράτος, γιατί αυτό θα διαιωνίσει το πολιτικό σύστημα.
Αφορμή για το ξέσπασμα της αντίδρασης του κινήματος αποτέλεσε μια σειρά οικονομικών μεταρρυθμίσεων, που εισήγαγε η μεξικανική κυβέρνηση. Σκοπός των μεταρρυθμίσεων ήταν να καταστήσουν το Μεξικό ικανό να ενσωματωθεί στη Συμφωνία Ελεύθερου Εμπορίου της Βόρειας Αμερικής (NAFTA), ένα σύμφωνο ελεύθερου εμπορίου που θα συνέδεε το Μεξικό με τις Η.Π.Α. και τον Καναδά. Μια πρώτη εφαρμογή του συμφώνου παρατηρήθηκε, όταν η κυβέρνηση προσπάθησε να προωθήσει ένα νομοσχέδιο που θα επέτρεπε την ιδιωτικοποίηση των κοινοτικών γαιών.
Πιο συγκεκριμένα, ο Πρόεδρος Carlos Salinas de Gortari, το 1992, προχώρησε στην αναθεώρηση του άρθρου 27 του Συντάγματος του Μεξικού. Σύμφωνα με αυτήν την τροποποίηση, καταργήθηκε το δικαίωμα στην κοινοτική γη και άνοιξε ο δρόμος για την δυνατότητα πώλησής της σε ιδιώτες. Αυτή η κοινοτική γη ονομαζόταν ejido. Στην ουσία, ήταν μια μορφή κοινωνικής ιδιοκτησίας της γης. Ήταν χώροι συλλογικής ιδιοκτησίας, που ελέγχονταν άμεσα από τους ιθαγενείς, μέσω συνελεύσεων. Πρόκειται για κατάργηση του τελευταίου κεκτημένου της επανάστασης του 1910 που είχε επιβιώσει. Τελικός στόχος, ήταν η πώληση της γης για την εκμετάλλευσή της από το ιδιωτικό κεφάλαιο. Για τους Zapatistas η εφαρμογή της NAFTA θα οδηγούσε, απλά, στην περαιτέρω εξαθλίωση και φτωχοποίηση των ιθαγενών κατοίκων της υπαίθρου.
Την 1η Ιανουαρίου του 1994, δηλαδή την ημέρα που τέθηκε σε ισχύ η NAFTA, ο EZLN κατέλαβε τέσσερις πόλεις της Chiapas και ο φερόμενος ως ηγέτης του κινήματος, ο Subcomandante Marcos, ή αλλιώς Subcomandante Insurgente Galeano, κάλεσε όλους τους αυτόχθονες κατοίκους της χώρας του Μεξικού να συμμετάσχουν στην εξέγερση. Υπολογίζεται ότι 3.000 ένοπλοι αντάρτες των Zapatistas κατέλαβαν πόλεις συμπεριλαμβανομένων των Ocosingo, Las Margaritas, Huixtán, Oxchuc, Rancho Nuevo, Altamirano και Chanal. Πυρπόλησαν πολλά κτίρια της αστυνομίας και στρατώνες στην περιοχή. Οι αντάρτες γνώρισαν σύντομη επιτυχία, αλλά οι μεξικανικές δυνάμεις του στρατού αντεπιτέθηκαν την επόμενη μέρα και ξέσπασαν σκληρές μάχες.
Οι αντάρτες κράτησαν τις πόλεις για αρκετές ημέρες, πολεμώντας με τα μεξικανικά στρατεύματα, πριν αποσυρθούν στη γύρω ζούγκλα. Πάνω από 100 άνθρωποι σκοτώθηκαν στις αρχικές μάχες. Η εξέγερση εξαπλώθηκε γρήγορα σε άλλα μέρη της Chiapas και τα επόμενα χρόνια ξέσπασαν εξεγέρσεις στις γειτονικές πολιτείες Guerrero, Veracruz, Puebla και Oaxaca. Κατά τη διάρκεια εκείνης της περιόδου, πολλές αυτόχθονες κοινότητες εξέφρασαν την υποστήριξή τους στο EZLN και δεκάδες δήμοι δήλωσαν αυτόνομοι από τις πολιτειακές και ομοσπονδιακές κυβερνήσεις.
Ο Πρόεδρος Gortari είχε ξεκινήσει ειρηνευτικές συνομιλίες, στις αρχές του 1994, αλλά η σύγκρουση με το EZLN παρέμενε ανεπίλυτη, μέχρι τη στιγμή που ο Ernasto Zedillo ανέλαβε την προεδρία, αργότερα εκείνο το έτος. Τον Φεβρουάριο του 1995, ο Πρόεδρος Zedillo εξαπέλυσε μια σύντομη στρατιωτική επίθεση κατά του EZLN, εκδίδοντας ένταλμα σύλληψης για τον Marcos και άλλα ηγετικά πρόσωπα του κινήματος. Η μη δημοτικότητα αυτών των ενεργειών οδήγησε τον Zedillo να αντιστρέψει την πολιτική και να συνεχίσει τις διαπραγματεύσεις με το EZLN. Οι συνομιλίες συνεχίστηκαν τον Φεβρουάριο του 1996, όταν και τα δύο μέρη υπέγραψαν αυτό που έγινε γνωστό ως Συμφωνία του San Andrés, η οποία σκιαγράφησε ένα πρόγραμμα μεταρρύθμισης της γης, αυτονομίας των ιθαγενών και πολιτιστικών δικαιωμάτων. Τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους, ωστόσο, ο Zedillo απέρριψε τις συμφωνίες.
Εν τω μεταξύ, η κυβέρνηση διεξήγαγε ταυτόχρονα και έναν κρυφό πόλεμο εναντίον των ανταρτών. Εξόπλισε παραστρατιωτικές μονάδες, που πολέμησαν τους Zapatistas και τους υποστηρικτές τους, οι οποίοι επιτίθεντο συχνά σε πολίτες, ως αντίποινα για την υποστήριξή τους στους αντάρτες. Μία από τις πιο φρικτές τέτοιες επιθέσεις σημειώθηκε τον Δεκέμβριο του 1997, όταν οι παραστρατιωτικές δυνάμεις που υποστήριζαν το PRI σφαγίασαν, περίπου, 45 άτομα –κυρίως γυναίκες και παιδιά– στην πόλη Acteal της Chiapas.
Παρά τις περιοδικές αψιμαχίες, οι Zapatistas, τελικά, απομακρύνθηκαν από την ένοπλη μάχη και συνέκλιναν προς την ειρηνική πολιτική δράση. Σε τοπικό επίπεδο, οι Zapatistas σχημάτισαν διοικητικές δομές στα χωριά που ήλεγχαν. Τελικά, δημιούργησαν, επίσης, αρκετές τοπικές κυβερνητικές έδρες, που ονομάζονταν caracoles, καθεμιά από τις οποίες αντιπροσώπευε έναν αριθμό δήμων που ελέγχονταν από τους Zapatistas. Σε εθνικό επίπεδο, το 1999, η ομάδα διοργάνωσε την Εθνική Διαβούλευση για τα Δικαιώματα και τον Πολιτισμό των Ιθαγενών, όπου αρκετές χιλιάδες εκπρόσωποι των Zapatistas ταξίδεψαν σε όλο το Μεξικό και διεξήγαγαν πολιτικές συζητήσεις. Στις 21 Μαρτίου του ίδιου έτους, το πρόγραμμα κορυφώθηκε σε μια εθνική δημοσκόπηση που διοργάνωσε ο EZLN για τα δικαιώματα των ιθαγενών. Οι περίπου τρία εκατομμύρια Μεξικανοί, που συμμετείχαν στην ψηφοφορία, υποστήριξαν συντριπτικά την εφαρμογή των Συμφωνιών του San Andrés.
Όταν ο Vicente Fox, ο πρώτος υποψήφιος που εδώ και περισσότερα από 70 χρόνια δεν ανήκε στο PRI, εξελέγη Πρόεδρος και ανέλαβε τα καθήκοντά του, το 2000, οι Zapatistas ζήτησαν από την κυβέρνησή του να εκπληρώσει τους όρους τους, οι οποίοι περιλάμβαναν το κλείσιμο επτά στρατιωτικών θέσεων, ενώ ζήτησαν και τον αφοπλισμό των παραστρατιωτικών ομάδων του PRI και προϋποθέσεις για ειρήνη, προκειμένου να ξαναρχίσουν οι συνομιλίες. Το 2001, το ομοσπονδιακό νομοθετικό σώμα ενέκρινε μια αναθεωρημένη έκδοση των συμφωνιών, αλλά ο EZLN τις κατήγγειλε. Το 2003, οι Zapatistas δήλωσαν ότι θα εφαρμόσουν μονομερώς τις αρχικές συμφωνίες στην επικράτειά τους.
Εν τω μεταξύ, ο EZLN συνέχισε να διοργανώνει διαδηλώσεις υψηλού προφίλ και διακηρύττει πολιτικά προγράμματα. Στις 28 Ιουνίου 2005, οι Zapatistas παρουσίασαν την Έκτη Διακήρυξη της Ζούγκλας του Lacandon, δηλώνοντας τις αρχές και το όραμά τους για το Μεξικό και τον κόσμο. Αυτή η δήλωση επανέλαβε την υποστήριξη προς τους αυτόχθονες πληθυσμούς. Εξέφρασε επίσης τη συμπάθεια του κινήματος προς το διεθνές κίνημα της “Alter-globalization” και υποστήριξε αριστερές κυβερνήσεις στην Κούβα, τη Βολιβία, τον Ισημερινό και αλλού, με τις οποίες ένιωθαν ότι υπήρχε κοινός σκοπός.
Το 2006, ο Marcos, ο οποίος είχε αλλάξει το όνομά του σε Delegate Zero, συνόδευσε τους Zapatistas σε μια εξάμηνη περιοδεία σε όλη τη χώρα, γνωστή ως “The Other Campaign”, η οποία συνέπεσε με την προεδρική κούρσα του Μεξικού. Μέχρι εκείνη την εποχή, οι βίαιες αντιπαραθέσεις μεταξύ του μεξικανικού στρατού και του EZLN είχαν υποχωρήσει, αλλά οι εντάσεις μεταξύ των κοινοτήτων των Zapatistas και των πολιτειακών και ομοσπονδιακών αρχών συνέχισαν να υπάρχουν.
Οι Zapatistas αυτοχαρακτηρίζονται ως αποκεντρωμένη οργάνωση. Ο Subcomandante Marcos θεωρείται, ευρέως, ως αρχηγός της, παρά τους ισχυρισμούς του ότι η ομάδα δεν έχει κανέναν ηγέτη. Οι πολιτικές αποφάσεις συζητούνται και αποφασίζονται σε κοινοτικές συνελεύσεις. Τα στρατιωτικά και οργανωτικά ζητήματα αποφασίζονται από τους πρεσβύτερους της περιοχής των Zapatistas που συνθέτουν τη Γενική Διοίκηση. Μία από τις γνωστότερες δράσεις τους είναι οι «Ζαπατιστικοί Συνεταιρισμοί Καφέ», που λειτουργούν στην πολιτεία της Chiapas.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Gloria Muñoz Ramírez (2007). EZLN, Η Φωτιά και ο Λόγος, Αθήνα: Εκδόσεις Κουκίδα
- Subcomandante Insurgente Marcos EZLIN (2005), Το Ημερολόγιο της Αντίστασης, Νάξος: Εκδόσεις Σπείρα
