Της Νεφέλης Στούπα,
Φανταστείτε ότι βρίσκεστε σε μια παραλία. Μπορείτε να δείτε τη γαλάζια θάλασσα, να ακούσετε τα κύματα που σκάνε στην ακτή, να αγγίξετε τα βότσαλα και την άμμο και να γευτείτε την αλμύρα, όχι μόνο με την άκρη της γλώσσας σας, αλλά και με τη μύτη σας! Μπορείτε, δηλαδή, να ενεργοποιήσετε τις πέντε αισθήσεις σας: όραση, ακοή, αφή, γεύση και όσφρηση.
Οι αισθήσεις μας είναι τα γενεσιουργά αίτια, στα οποία οφείλεται ο τρόπος που κατανοούμε την υλική εξωτερική πραγματικότητα και αντλούμε όλες τις γνώσεις μας για όσα μας περιβάλλουν και αυτά, με τα οποία αλληλεπιδρούμε. Δε μπορούμε να γνωρίζουμε τίποτα για τις μορφές της ύλης ή για τις μορφές της κίνησης, παρά μονάχα με τις αισθήσεις μας. Τα αντικείμενα και τα φαινόμενα ερεθίζουν το νευρικό κύτταρο, που μεταφέρει το σήμα στον εγκέφαλο και προκαλεί το αίσθημα. Δηλαδή, το αίσθημα οφείλεται στη μεταμόρφωση της επίδρασης ενός εξωτερικού ερεθίσματος σε περιστατικό της συνείδησης, διαδικασία στην οποία ενεργό ρόλο κατέχει ο εγκέφαλος.
Ως ερέθισμα, λοιπόν, ορίζεται κάθε αλλαγή που είναι ανιχνεύσιμη από το ανθρώπινο σώμα. Τα ερεθίσματα είναι στην ουσία διάφορες μορφές ενέργειας που αντιστοιχούν στις διάφορες μορφές των ερεθισμάτων, όπως είναι ο ήχος, η πίεση και οι χημικές αλλαγές. Εξειδικευμένα νευρικά κύτταρα φέρουν στις απολήξεις τους υποδοχείς. Κάθε τύπος υποδοχέα είναι εξειδικευμένος να αντιδρά σε έναν τύπο ερεθίσματος, που αποτελεί το κατάλληλο ερέθισμα γι΄αυτόν. Για παράδειγμα, οι υποδοχείς στα μάτια είναι ευαίσθητοι στο φως, οι υποδοχείς στα αυτιά στα ηχητικά κύματα και οι θερμοϋποδοχείς στο δέρμα στη θερμική ακτινοβολία. Λόγω της διαφορετικής ευαισθησίας των υποδοχέων στα διάφορα ερεθίσματα, δε μπορούμε να δούμε με τα αυτιά μας ή να ακούσουμε με τα μάτια μας.
Κάποιοι υποδοχείς αντιδρούν ασθενώς και σε άλλα ερεθίσματα εκτός από το κατάλληλο, γι΄αυτούς, ερέθισμα, αλλά και σε αυτή την περίπτωση η αίσθηση που αντιλαμβανόμαστε είναι η ίδια με αυτή που προκύπτει μετά από διέγερση από το κατάλληλο ερέθισμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το χτύπημα στο μάτι: καθώς οι υποδοχείς των ματιών είναι εξαιρετικά ευαίσθητοι στο φως, που είναι το κατάλληλο ερέθισμα τους, μπορεί να ενεργοποιηθούν ασθενέστερα και από άλλα μηχανικά ερεθίσματα. Έτσι, όταν κάποιος χτυπήσει στο μάτι, συχνά «βλέπει αστεράκια», επειδή οι φωτοϋποδοχείς διεγείρονται από τη μηχανική πίεση.
Ταυτόχρονα, κάποιες αισθήσεις είναι σύνθετες, διότι η αντίληψη τους προκύπτει από την επεξεργασία και τη σύνθεση περισσότερων του ενός ερεθίσματος από τον εγκέφαλο, τα οποία προέρχονται από διάφορους υποδοχείς που ενεργοποιούνται συγχρόνως. Για παράδειγμα, η αίσθηση του υγρού προκύπτει από την επεξεργασία ερεθισμάτων αφής, πίεσης και θερμού ή ψυχρού. Δεν υπάρχει, δηλαδή, ειδικός υποδοχέας ανίχνευσης του υγρού. Η επεξεργασία και η σύνθεση πολλαπλών ερεθισμάτων από τον εγκέφαλο, ώστε να γίνουν αντιληπτές οι σύνθετες αισθήσεις και να διαμορφωθούν οι κατάλληλες εντολές προς τα όργανα-τελεστές, αναφέρονται συχνά ως απαρτίωση ή ολοκλήρωση των ερεθισμάτων.
Γενικότερα, η επεξεργασία των ερεθισμάτων από τον εγκέφαλο μας επιτρέπει να αντιλαμβανόμαστε τον εξωτερικό κόσμο, ενώ παράλληλα, τα αισθητικά ερεθίσματα μπορεί να έχουν σοβαρότατη επίδραση στα συναισθήματά μας. Η μυρωδιά μιας φρεσκοψημένης μηλόπιτας, η απαλή αίσθηση του μεταξιού, η θέα ενός αγαπημένου προσώπου, το άκουσμα μερικών κακών νέων: είναι όλα ερεθίσματα που μπορούν να μας κάνουν χαρούμενους ή λυπημένους, να μας αφυπνίσουν, να μας ηρεμήσουν, να μας θυμώσουν, να μας φοβίσουν και γενικά να μας προκαλέσουν μια ποικιλία συναισθημάτων.
Συμπληρωματικά, η αντίληψη είναι η συνειδητή ερμηνεία του εξωτερικού κόσμου που διαμορφώνεται στον εγκέφαλο με βάση το πρότυπο των νευρικών ώσεων που μεταδίδεται σε αυτόν από τους υποδοχείς. Αντιπροσωπεύει, όμως, ο κόσμος, έτσι όπως τον αντιλαμβανόμαστε, την πραγματικότητα;
Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι ένα ηχηρό όχι! Η αντίληψή μας για τον εξωτερικό κόσμο είναι διαφορετική από αυτό που συμβαίνει «εκεί έξω» για ποικίλους λόγους. Αρχικά, οι άνθρωποι έχουν αισθητικούς υποδοχείς που ανιχνεύουν περιορισμένο μόνο αριθμό από τις υπάρχουσες μορφές ενέργειας στο περιβάλλον. Αντιλαμβανόμαστε ήχους, χρώματα, σχήματα, υφές, οσμές, γεύσεις και θερμοκρασία, αλλά δεν αντιλαμβανόμαστε τις μαγνητικές δυνάμεις, το πολωμένο φως, τα ραδιοκύματα ή τις ακτίνες Χ, επειδή δεν έχουμε υποδοχείς που να αντιδρούν σε αυτές τις μορφές ενέργειας.
Ό,τι δεν ανιχνεύεται από τους υποδοχείς, δε γίνεται ποτέ αντιληπτό από τον εγκέφαλο μας. Όμως, ακόμη και για τις μορφές ενέργειας που φέρουμε υποδοχείς, η αντίληψη μας είναι περιορισμένη. Για παράδειγμα, οι σκύλοι έχουν την ικανότητα να ακούν ήχους με συχνότητα που είναι υψηλότερη από τις συχνότητες που γίνονται αντιληπτές στον άνθρωπο. Ταυτόχρονα, συχνά τα ερεθίσματα δεν μεταφέρονται στον εγκέφαλο με υψηλή ποιότητα, καθώς κατά την μεταφορά τους κάποια χαρακτηριστικά τους ενισχύονται και άλλα εξασθενούν.
Τέλος, ο εγκεφαλικός φλοιός επεξεργάζεται επιπλέον τα δεδομένα, συγκρίνοντας τις αισθητικές πληροφορίες με άλλες εισερχόμενες πληροφορίες και με μνήμες προηγούμενων εμπειριών, ώστε να εξαγάγει τα σημαντικά στοιχεία. Ανάλογη διαδικασία λαμβάνει χώρα και όταν, για παράδειγμα, συζητάμε με έναν φίλο σε μια καφετέρια. Η επεξεργασία των ηχητικών ερεθισμάτων επικεντρώνεται στην κατανόηση της ομιλίας του, απομονώνοντας τους υπόλοιπους θορύβους του περιβάλλοντος. Κατά τη διαδικασία αυτή, ο εγκέφαλος συχνά συμπληρώνει ή διαστρεβλώνει τις πληροφορίες, ώστε να δημιουργεί μια λογική αντίληψη!
Εξάλλου, οι οπτικές ψευδαισθήσεις αποκαλύπτουν πως ο εγκέφαλος αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα με τους δικούς του κανόνες. Έτσι, η αντίληψή μας για τον εξωτερικό κόσμο δεν ανταποκρίνεται ακριβώς στην πραγματικότητα. Άλλοι οργανισμοί, με διαφορετικούς τύπους υποδοχέων, διαφορετική ευαισθησία σε επιμέρους ερεθίσματα και διαφορετικούς μηχανισμούς νευρικής επεξεργασίας, αντιλαμβάνονται πολύ διαφορετικά τον κόσμο από εμάς!
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Lauralee Sherwood, Εισαγωγή στη Φυσιολογία του Ανθρώπου: Από τα κύτταρα στα συστήματα, 2016, Ακαδημαϊκές Εκδόσεις Ι. Μπάσδρα και ΣΙΑ Ο.Ε. , Κατακουζηνού 48, Αλεξανδρούπολη
- Geoffry M. Cooper, Το Κύτταρο Μια μοριακή Προσέγγιση, 2021, Ακαδημαϊκές Εκδόσεις Ι. Μπάσδρα και ΣΙΑ Ο.Ε., Κατακουζηνού 48, Αλεξανδρούπολη
- Γιατί βλέπουμε «αστεράκια», optometris.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Εισαγωγή στην Ψυχολογία: Μάθηση και Συμπεριφορισμός, Πανεπιστήμιο Πατρών – Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία, eclass.upatras.gr. Διαθέσιμο εδώ
