Της Δήμητρας Αργυρού,
Ο ιδιωτικός εμπορικός διαστημικός τουρισμός δεν είναι πλέον μια μακρινή ή τραβηγμένη φαντασία, αλλά βρίσκεται στα πρόθυρα να καταστεί μια απολύτως προσιτή πραγματικότητα, λόγω της εκθετικής ανάπτυξης στη διαστημική τεχνολογία, αλλά και της αυξανόμενης συμμετοχής ιδιωτικών εταιρειών στο διάστημα, όπως η Virgin Galactic, η SpaceX κ.ά. Ωστόσο, ο φερόμενος «διαστημικός τουρισμός» δημιουργεί πολλά κρίσιμα νομικά ζητήματα, που πρέπει να αντιμετωπιστούν, για να διασφαλιστεί η συνεπής και βιώσιμη ανάπτυξή του.
Στις 28 Απριλίου του 2001, ο υπήκοος των ΗΠΑ, Dennis Tito έγινε ο πρώτος «διαστημικός τουρίστας», πληρώνοντας 20.000.000 δολάρια, για να παραμείνει επί 7 ημέρες στο ρωσικό τμήμα του Διεθνούς Διαστημικού Σταθμού (εφεξής ΔΔΣ), στη βάση συμφωνίας μεταξύ της ρωσικής MirCorp και της αμερικανικής Space Adventures Ltd. Η συμμετοχή του είχε, αρχικά, αντιταχθεί από τη NASA, η οποία υποστήριξε ότι η παρουσία ενός «ερασιτέχνη» στο ΔΔΣ θα έθετε σε κίνδυνο το μόνιμο πλήρωμα. Η Ρωσία τελικά σταμάτησε τις δραστηριότητες τροχιακού (orbital) διαστημικού τουρισμού το 2010, ώστε οι θέσεις στο ΔΔΣ να καλύπτονται από τα πληρώματα. Μέχρι και σήμερα, επτά συνολικά «διαστημικοί τουρίστες» έχουν επισκεφτεί το ΔΔΣ, χρησιμοποιώντας το ρωσικό αεροσκάφος Soyuz. Οι δραστηριότητες αυτές υπήρξαν ιδιαίτερα δαπανηρές, καθώς τα ποσά κυμαίνονταν από 20 έως και 30 εκατομμύρια δολάρια! Η NASA, όμως, πρόσφατα έκανε ένα αισιόδοξο άλμα και ανακοίνωσε ότι σύντομα σχεδιάζει να επιτρέψει σε ιδιώτες να επισκεφτούν το ΔΔΣ.
Ως «διαστημικός τουρισμός» θεωρείται κάθε διαστημική αποστολή που πραγματοποιείται για λόγους αναψυχής, ξεκούρασης ή για λόγους επιχειρηματικούς. Υφίστανται διαφορετικά είδη διαστημικού τουρισμού, συμπεριλαμβανομένου του τροχιακού (orbital), του υποτροχιακού (suborbital) και του σεληνιακού (lunar). Η διαφορά μεταξύ τροχιακού και υποτροχιακού διαστημικού τουρισμού έγκειται στο ότι, για να επιτευχθεί ο πρώτος (ο τροχιακός), το διαστημικό αεροσκάφος πρέπει να βρίσκεται σε μια τροχιά γύρω από τη γη. Αυτό κατορθώνεται με την ανάπτυξη της κατάλληλης τροχιακής ταχύτητας που εξαρτάται από την απόσταση του διαστημικού σκάφους από τη Γη. Αντίθετα, ο υποτροχιακός (suborbital) τουρισμός δεν αγγίζει τις τροχιακές ταχύτητες, αλλά πρόκειται για πτήσεις που είναι λίγο πολύ ευθείες πάνω και κάτω, φτάνοντας σε υψόμετρο μεταξύ 100 και 200 χλμ. Μετά το σβήσιμο του κινητήρα, οι επιβάτες των πτήσεων αυτών βιώνουν τη μικροβαρύτητα για περίπου 3 έως 6 λεπτά και έπειτα επιστρέφουν στην ατμόσφαιρα της Γης.
Αξίζει να σημειωθεί πως ο τροχιακός (orbital) διαστημικός τουρισμός έχει πραγματοποιηθεί από τη Ρωσική Υπηρεσία Αεροπορίας και Διαστήματος, γνωστή ως Roscosmos State Corporation for Space Activities ή Roscosmos. Από την άλλη πλευρά, ο υποτροχιακός (suborbital) διαστημικός τουρισμός έχει αρχίσει, σταδιακά, να κερδίζει έδαφος, λόγω και του αναλόγως μειωμένου κόστους του. Πιο συγκεκριμένα, με βάση τις μέχρι πρότινος πληροφορίες, το κόστος θα ανέρχεται γύρω στα 250.000 δολάρια ανά άτομο για μια εμπειρία των 2,5 περίπου ωρών. Κάτι ανάλογο επιτεύχθηκε και με την πρόσφατη υποτροχιακή πτήση του Jeff Bezos με την ιδιωτική του εταιρεία διαστημικών πτήσεων, γνωστή ως Blue Origin, σε μια πτήση χωρίς πιλότο που διήρκεσε περίπου 10 λεπτά. Τέλος, ο σεληνιακός (lunar) διαστημικός τουρισμός είναι, κατά περιγραφή του όρου, ο τουρισμός στη Σελήνη, ωστόσο, αυτό ακόμα αποτελεί ένα μακρινό σενάριο.
Πληθώρα νομικών ζητημάτων ανακύπτουν εξετάζοντας τα παραπάνω. Ένα ειδικότερο, λοιπόν, θέμα αποτελεί το ποιο θα είναι το νομικό καθεστώς που θα εφαρμοστεί σε μια τέτοια δραστηριότητα. Σύμφωνα με την ισχύουσα Συνθήκη του 1967 για το Εξω-ατμοσφαιρικό διάστημα (Outer Space Treaty-OST), ο διαστημικός χώρος (σε αντίθεση με τον εναέριο, όπου αναγνωρίζεται πλήρης και αποκλειστική κυριαρχία των κρατών στον εναέριο χώρο υπεράνω των εδαφών και των χωρικών τους υδάτων, άρθρο 1 της Σύμβασης του Σικάγου του 1944) δεν υπόκειται σε οικειοποίηση (από τα Κράτη ή ιδιώτες). Γίνεται ευρέως δεκτό, πως η αρχή της μη οικειοποίησης αποτελεί και εθιμικό διεθνές δίκαιο. Επομένως, θα λέγαμε πως το διάστημα διακρίνεται από ελευθερία χρήσης και, κατά συνέπεια, δεν απαιτείται προηγούμενη έγκριση ή συναίνεση.
Εντούτοις, οι διαστημικές δραστηριότητες θα απαιτούν και τη χρήση του ανάλογου εναέριου χώρου, καθώς εκτοξεύεται το διαστημικό σκάφος από τη Γη, αλλά και κατά τη διαδικασία επανεισαγωγής του στη γήινη ατμόσφαιρα. Σε αυτές τις περιπτώσεις θα λαμβάνεται υπόψιν και το δίκαιο του εναέριου χώρου. Η εφαρμογή περισσότερων έννομων τάξεων δυσχεραίνει την κατάσταση και προτιμότερη θα ήταν η υιοθέτηση και εφαρμογή ενός ενιαίου διαστημικού νόμου σε ολόκληρο το ταξίδι.
Από νομικής απόψεως, δεν πρέπει να λησμονείται ότι δεν υπάρχει ακόμη σαφής ορισμός του διαστήματος. Πράγματι, δεν είναι σαφές πού (και πώς) ο εναέριος χώρος τελειώνει και το εξωτερικό διάστημα αρχίζει. Τα κράτη και τα Ηνωμένα Έθνη δεν μπόρεσαν ποτέ να συμφωνήσουν σε ένα όριο μεταξύ του εναέριου χώρου και του διαστήματος. Για αρκετές δεκαετίες, η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για την Ειρηνική Χρήση του Εξωτερικού Διαστήματος (COPUOS) προσπαθεί, μέσω διαπραγματεύσεων, να επιτύχει την οριοθέτηση του εναέριου χώρου και του διαστήματος.
Οι λόγοι για τη διαφωνία μεταξύ των κρατών είναι φανεροί και σχετίζονται με τα πλαίσια της κυριαρχία τους, την οποία δεν θέλουν να περιορίσουν, αλλά, αντίθετα, επιθυμούν να αυξήσουν. Δύο κριτήρια ίσως να καταστήσουν δυνατή την κατανόηση του εφαρμοστέου δικαίου σε αυτές τις περιστάσεις: αυτό του υψομέτρου και αυτό του υλικού. Πράγματι, σύμφωνα με το τελευταίο κριτήριο, αυτό του υλικού, εάν ένα αεροπλάνο είναι μια «συσκευή ικανή να στηριχθεί στην ατμόσφαιρα χάρη στις αντιδράσεις του αέρα», πόσο μάλλον οι πύραυλοι, που χρησιμοποιούν τους κινητήρες τους μόνο για κάθετη ώθηση, είναι διαστημικό αντικείμενο, πράγμα που σημαίνει ότι θα ισχύει επομένως ο νόμος του διαστήματος.
Ουσιώδης καθίσταται και η ορθή επιλογή εφαρμοστέου δικαίου, ως προς τους «διαστημικούς τουρίστες». Στο ισχύον δίκαιο του διαστήματος γίνεται μνεία μόνο σε «αστροναύτες» και σε «προσωπικό του διαστημικού σκάφους» (personnel of spacecraft). Σαφής ορισμός του «αστροναύτη» δεν υπάρχει σε κάποια Συνθήκη έως τώρα, ωστόσο η OST τους χαρακτηρίζει ως «απεσταλμένους της ανθρωπότητας» (envoys of mankind), έναντι των οποίων τα Κράτη οφείλουν να παράσχουν κάθε δυνατή βοήθεια, εάν αυτοί βρίσκονται σε κίνδυνο, και να τους επιστρέψουν με ασφάλεια στο κράτος νηολόγησης του διαστημικού οχήματος (άρθρο V). Επιπροσθέτως, μια ακόμη Συνθήκη, η Συνθήκη του 1968 για τη Διάσωση των Αστροναυτών (Agreement on the Rescue and Return of Astronauts- ARRA), διευρύνει την υποχρέωση αυτή και έναντι του «προσωπικού του διαστημικού αεροσκάφους». Παράλληλα, με τη Συμφωνία για τη Σελήνη του 1969 (Agreement Governing the Activities of States on the Moon and Other Celestial Bodies-Moon Treaty), θεωρείται ως αστροναύτης οποιοδήποτε πρόσωπο επί της Σελήνης (άρθρο 10).
Με τα παραπάνω δημιουργείται ένα εύλογο ερώτημα: «Είναι οι διαστημικοί τουρίστες αστροναύτες;». Το ερώτημα αυτό δεν εκδηλώνεται άνευ ουσίας. Όπως προαναφέραμε, τα κράτη-μέλη των ανωτέρω Συνθηκών έχουν υποχρέωση να παράσχουν άμεση συνδρομή σε αστροναύτες, που βρίσκονται σε κίνδυνο. Αυτή η νομική υποχρέωση θα καλύπτει και τους «διαστημικούς τουρίστες», εάν και εφόσον αυτοί θεωρηθούν «αστροναύτες». Αν και παραμένει αμφίβολο το αν θα μπορούσαν να αποτελούν «αστροναύτες», μια τέτοια προστασία θα μπορούσε να επιτευχθεί νομικά, εάν τους εντάσσαμε στην κατηγορία του «προσωπικού του διαστημικού σκάφους». Τυχόν αντίθετη περιοριστική ερμηνεία θα ερχόταν σε αντίθεση με το Προοίμιο της ARRA —ότι δηλαδή αυτή «παρακινείται από συναισθήματα ανθρωπισμού».
Το ίδιο υποστηρίζει και ο Κώδικας Συμπεριφοράς για το Πλήρωμα του Διεθνούς Διαστημικού Σταθμού (Code of Conduct for the International Space Station Crew), ο οποίος καθορίζει ότι τα πρότυπα συμπεριφοράς θα πρέπει να ισχύουν για όλα τα μέλη του πληρώματος του ΔΔΣ και καθ’ όλη τη διάρκεια της πτήσης (προ της πτήσης, σε τροχιά και μετά την πτήση). Ο Κώδικας ορίζει εντελώς διασταλτικά την έννοια «μέλη του πληρώματος» και αναφέρεται σε κάθε άτομο που είναι εγκεκριμένο για πτήση προς το ΔΔΣ, συμπεριλαμβανομένου πληρώματος αποστολής και επισκεπτόμενου πληρώματος.
Καταληκτικά, τα παραπάνω, αλλά και πολλά ακόμη νομικά ζητήματα (π.χ. περί ευθύνης), αναδύουν και θα πρέπει να προβλεφθούν νομοθετικά όσο το διάστημα καθίσταται ακόμη πιο προσιτό σε ιδιώτες. Ο «διαστημικός τουρισμός» αναντίρρητα κεντρίζει το ενδιαφέρον όλων μας και ιδίως μεγάλων ιδιωτικών εταιριών, που μάχονται με ταχείς ρυθμούς για να γίνει αυτή η «ιδέα» πραγματικότητα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Διεθνές Δίκαιο Εναέριου χώρου και Διαστήματος. Άγγελος Γιόκαρης, Γιώργος Κυριακόπουλος, Νομική Βιβλιοθήκη ΑΕΒΕ, 2020
- FLY ME TO THE MOON: HOW WILL INTERNATIONAL LAW COPE WITH COMMERCIAL SPACE TOURISM?, διαθέσιμο εδώ
- “SPACE TOURISM LEGAL ASPECTS”, διαθέσιμο εδώ
- “ARE SPACE TOURISTS ASTRONAUTS?”, διαθέσιμο εδώ
