Ainu: Βαθιές ιθαγενείς ρίζες

Του Νίκου Διονυσάτου,

Η Ιαπωνία είναι πολλά πράγματα. Μια παγκόσμια τεχνολογική υπερδύναμη, το λαμπρό παράδειγμα ενός οικονομικού θαύματος, μια πολιτισμική μητρόπολη που επηρεάζει μεγάλο τμήμα του ανεπτυγμένου κόσμου, αλλά και μια από τις πιο ομοιογενείς εθνικά χώρες του πλανήτη. Η Ιαπωνία πραγματικά είναι μια χώρα με ελάχιστους ξένους, κυρίως Δυτικούς που εργάζονται εκεί, και (σχεδόν) κανέναν μειονοτικό πληθυσμό.

Σχεδόν, γιατί φέρνοντας κανείς τον μεγεθυντικό εθνολογικό φακό πάνω από το νησί του Hokkaidō, στα βόρεια, θα βρει κάποιους εναπομείναντες Ainu να κατοικούν ακόμα εκεί, μέσα στον ομοιογενή ωκεανό των περίπου 130 εκατομμυρίων υπόλοιπων συμπατριωτών τους. Οι Ainu, μαζί με μια μικρή κοινότητα Κορεατών και μερικούς κατοίκους των νησιών Ryukyu στα νότια, αποτελούν σήμερα τους μόνους εθνικά διακριτούς αυτόχθονες πληθυσμούς της Ιαπωνίας. Σε αυτό το άρθρο, ωστόσο, θα επικεντρωθώ αποκλειστικά στον λαό των Ainu, πανάρχαιο και εντελώς διαφορετικό από τους σύγχρονους Ιάπωνες.

Για να ξεκινήσω την αναδρομή μου ωστόσο, και ως λάτρης του Ιαπωνικού σινεμά, θα πρέπει να καταφύγω σε μια από τις (πολλές!) αριστουργηματικές ταινίες anime του Hayao Miyazaki. Αναφέρομαι, φυσικά, στην Princess Mononoke και πιο συγκεκριμένα στον πρωταγωνιστή Ashitaka, ο οποίος, όπως μας πληροφορεί η ταινία, είναι ένας πρίγκιπας των Emishi, που την εποχή που λαμβάνει χώρα η ιστορία, δηλαδή κάπου μεταξύ 14^ου και 16^ου αιώνα, κατοικούν κυρίως στο βόρειο κομμάτι του νησιού Honshū, όπου τους είχαν απωθήσει οι πρόγονοι των Ιαπώνων.

Πολλοί, βλέποντας για πρώτη φορά το Princess Mononoke δεν αντιλαμβάνονται τα ανθρωπολογικά και ιστορικά στοιχεία της ταινίας, εξαιτίας της ανάμειξής τους με το έντονο ιαπωνικό φολκλόρ, όμως, από το παραδοσιακό κόψιμο των μαλλιών του Ashitaka, όταν φεύγει, μέχρι το γεγονός ότι ο νεαρός πρωταγωνιστής δεν αποκαλύπτει τον λαό, από τον οποίο κατάγεται, στη Lady Eboshi, το φιλμ βρίθει από αυτά. Οι Emishi, βέβαια, δεν είναι σαφές μέχρι και σήμερα ακριβώς τι γλώσσα μιλούσαν ή ποια ήταν η καταγωγή τους, αλλά υπάρχουν καθαρές ενδείξεις ότι αποτέλεσαν απόγονο του λαού των Jōmon και πρόγονο των Ainu, οι οποίοι αποτελούσαν ένα μόνο τμήμα των ποικιλόμορφων Emishi.

Ποιοι ήταν οι Jōmon; Ως Jōmon γενικά λογίζονται οι κάτοικοι των Ιαπωνικών νησιών πριν την έλευση των Yayoi, δηλαδή των προγόνων των περισσότερων σύγχρονων Ιαπώνων, πριν από περίπου 3.000 χρόνια, και τη σταδιακή κατάληψη ολόκληρου του αρχιπελάγους από αυτούς.

Για να κρατήσω το θέμα στα στενά αρθρογραφικά πλαίσια, ωστόσο, θα επιστρέψω στους Emishi (κυριολεκτικά «γαριδοφάγοι βάρβαροι» στα Ιαπωνικά), ή Mojin, δηλαδή «τριχωτοί», όπως τους πρωτοαποκάλεσαν παλαιότερα οι Κινέζοι (μια αναφορά στη δασύτριχη εμφάνιση των Ainu, σε αντιδιαστολή με τους σχετικά άτριχους Ιάπωνες). Οι ορισμένοι μη-Ainu Emishi φαίνεται ότι σταδιακά αφομοιώθηκαν είτε από τους Ιάπωνες, που επεκτείνονταν από τον νότο του Honshū, είτε από τους Ainu, που κατοικούσαν στο Hokkaidō, το οποίο παλαιότερα λεγόταν Ezo, τις Κουρίλες νήσους και τη Σαχαλίνη.

Κατά τη δυναστεία των Ming, οι Ainu ανέπτυξαν σημαντικές σχέσεις με την Κίνα, από την οποία επηρεάστηκαν πολιτισμικά, ενώ, αργότερα, κατά την περίοδο του Edo στην Ιαπωνία, δηλαδή από το 1603 και μετά, οι Ainu, οι οποίοι ήλεγχαν ακόμα τα βόρεια τμήματα του Hokkaidō, ανέπτυξαν εμπορικές σχέσεις με τα διάφορα φέουδα της Ιαπωνίας, που ήλεγχαν πρακτικά το νότιο τμήμα του νησιού. Κατά την περίοδο αυτή, η Ιαπωνία είχε κλειστεί ερμητικά στον εαυτό της από τον έξω κόσμο, αν και υπό την φατρία των Matsumae, Ιάπωνες έμποροι άρχισαν να κάνουν συστηματικά ανοίγματα προς τον βορρά. Εκείνη την περίοδο, εξαιτίας ακριβώς του εμπορίου με την Ιαπωνική Αυτοκρατορία, οι Ainu θα βυθιστούν σε εμφύλιες διαμάχες μεταξύ τους, με τις διάφορες φυλές να ανταγωνίζονται για τον έλεγχο των εισαγόμενων προϊόντων και των εμπορικών δρόμων.

Παράλληλα, επιδημίες ευλογιάς οδήγησαν, μαζί με τους πολέμους, σε σημαντική μείωση του πληθυσμού των ιθαγενών, συνολικά. Στον ελεγχόμενο από τους Ιάπωνες νότο του νησιού επίσης, ειδικά κατά τον 17^ο και 18^ο αιώνα, πραγματοποιούνται μεγάλες εξεγέρσεις των Ainu, οι οποίες οδηγούν το σοβινιστικό ιαπωνικό σογκουνάτο, πρώτα να ενσωματώσει πλήρως τις συγκεκριμένες περιοχές στον κορμό του και στη συνέχεια να λάβει ακραία μέτρα καταστολής για τον τοπικό πληθυσμό. Στις αρχές του 19^ου αιώνα, έπειτα από κάποιες ρωσικές επεκτατικές προσπάθειες προς τα ιαπωνικά νησιά, το σογκουνάτο κατέλαβε όλο το Hokkaidō, το οποίο με τη Μεταρρύθμιση του Meiji, το 1868-69, θα γινόταν και επίσημα τμήμα της Ιαπωνικής Αυτοκρατορίας.

Οι Ainu διέθεταν εντελώς διαφορετικά φυσικά χαρακτηριστικά και πολιτισμικές πρακτικές από τους Ιάπωνες κατακτητές, οι οποίοι επί 150 χρόνια περίπου θα αγωνιστούν σκληρά να τους αφομοιώσουν. Ήδη από τα τέλη του 18^ου και τις αρχές του 19^ου αιώνα, κυρίως στο νότιο Hokkaidō, πολλές γυναίκες των Ainu υποχρεούνταν να παντρεύονται Ιάπωνες, ενώ οι άντρες συχνά εκτοπίζονταν μακριά από τις οικογένειες τους.

Παράλληλα, μετά την πλήρη ενσωμάτωση των περιοχών των αυτοχθόνων στην αυτοκρατορία, το 1869 συγκροτήθηκε το Γραφείο Αποικισμού του Hokkaidō, το οποίο τις επόμενες δεκαετίες οδήγησε στην εισροή τεράστιων ιαπωνικών πληθυσμών στο νησί, το οποίο γνωρίζει τώρα, όπως και η υπόλοιπη αυτοκρατορία, ραγδαία εκβιομηχάνιση και εκσυγχρονισμό. Οι Ainu σύντομα στερούνται και επίσημα το καθεστώς ιθαγενούς πληθυσμού, γίνονται Ιάπωνες πολίτες και, ως εκ τούτου, χάνουν τα παραδοσιακά δικαιώματα επί της γης τους, η οποία παραχωρείται από το κράτος στους αποίκους που καταφτάνουν. Οι νεαροί ιθαγενείς άντρες υποχρεούνται να καταταγούν, όπως όλοι οι Ιάπωνες στον στρατό, ενώ την ίδια περίοδο, οι Ainu καλούνται να σταματήσουν όλες τις πολιτισμικές τους πρακτικές, με χαρακτηριστικότερα παραδείγματα το ξύρισμα των γενειάδων που διατηρούσαν οι άντρες και την απαγόρευση των παραδοσιακών τατουάζ που έφεραν οι γυναίκες στα πρόσωπα τους.

Μετά τον Ρωσοϊαπωνικό Πόλεμο του 1904-1905, η ιαπωνική κυριαρχία επεκτείνεται στη Σαχαλίνη και τις Κουρίλες, με αποτέλεσμα οι αφομοιωτικές πολιτικές να επεκταθούν και στους Ainu που κατοικούσαν εκεί. Η γλώσσα τους προφανώς απαγορεύεται επίσης, ενώ η Ιαπωνική Αυτοκρατορία προώθησε ανοικτά τους μεικτούς γάμους, προκειμένου να αποκλείσει το ενδεχόμενο διαιώνισης των αυτόχθονων.

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο, η πολυεθνική αυτοκρατορία που είχε χτίσει η Ιαπωνία τελείωσε, όμως, το νέο ιαπωνικό κράτος, σχεδόν εξολοκλήρου αποτελούμενο πλέον από εθνικά Ιάπωνες, συγκροτήθηκε πάνω στην αρχή της απόλυτης εθνικής ομοιογένειας. Οι λίγοι Ainu που εξακολουθούσαν να υπάρχουν, έχοντας στερηθεί τη γλώσσα, τις παραδόσεις, ακόμα και την ίδια την εθνική τους υπόσταση, ούτε τώρα θα γνώριζαν την αναγνώριση των δικαιωμάτων τους. Η αφομοίωση συνεχίστηκε και θα έπρεπε να φτάσουμε στις αρχές του 21^ου αιώνα, προκειμένου να υπάρξει κάποια σημαντική εξέλιξη γύρω απ’ το θέμα.

Το 2007, τα Ηνωμένα Έθνη υιοθέτησαν τη λεγόμενη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων των Αυτόχθονων Λαών, επομένως, το 2008 το ιαπωνικό Κοινοβούλιο αναγκάστηκε να αναγνωρίσει την ύπαρξη των Ainu για πρώτη φορά, και το 2019 να δώσει πίσω στον αρχαίο αυτόν λαό, και επίσημα, το στάτους του «ιθαγενούς πληθυσμού».

Παρά ταύτα, οι Ainu έχουν λιγοστέψει επικίνδυνα, με τις επίσημες εκτιμήσεις να μιλάνε για κάποιες δεκάδες χιλιάδες εναπομείναντες ιθαγενείς, σε έναν πληθυσμό 5 εκατομμυρίων Ιαπώνων του Hokkaidō. Στη Σαχαλίνη και τις Κουρίλες, που παραχωρήθηκαν στη Σοβιετική Ένωση το 1945, οι ήδη λιγοστοί Ainu εκτοπίστηκαν επί Στάλιν, και σήμερα σχεδόν δεν υφίσταται πια ο πληθυσμός τους εκεί. Επίσης, από τους σημερινούς αυτόχθονες, μόλις λίγες εκατοντάδες μιλάνε ακόμα τη γλώσσα τους, αν και υπάρχουν θετικά σημάδια για το μέλλον.

Η τεράστια προφορική παράδοση των Ainu έχει καταγραφεί σε μεγάλο βαθμό, διασώζοντας την ιστορία και τη λογοτεχνία αυτού του λαού, ενώ τα τελευταία χρόνια υπάρχουν αξιόλογες προσπάθειες και για αναβίωση της γλώσσας, μέσω σχολείων, τα οποία πολλαπλασιάζονται διαρκώς από το 1987, όταν άνοιξε το πρώτο τέτοιου τύπου εκπαιδευτικό ίδρυμα. Σαφώς, τα νούμερα, όμως, εξακολουθούν να είναι μικρά και αυτός ήταν ο λόγος που αποφάσισα να γράψω το συγκεκριμένο άρθρο.

Πληθυσμοί με αντίστοιχα χαρακτηριστικά υπάρχουν σήμερα σε πολλά μέρη του πλανήτη και σε έναν περίπλοκο 21^ο αιώνα πρέπει να βοηθήσουμε στη διατήρηση της γλωσσικής και πολιτισμικής ποικιλότητας, όχι με έναν τοξικό αυτονομισμό, αλλά με μια υγιή αποδοχή των ταυτοτήτων των αυτόχθονων πληθυσμών, που θα οδηγήσει σε αρμονικότερες κοινωνίες παγκοσμίως.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Efforts underway to save Ainu language and culture, The Japan Times, διαθέσιμο εδώ
• Japan’s forgotten indigenous people, BBC, διαθέσιμο εδώ
• Princess Mononoke: A Timeless Tale of Colonization and Indigenous Survival, Filmdaze, διαθέσιμο εδώ
• Ainu – History of the Indigenous people of Japan Documentary, Kings and Generals, διαθέσιμο εδώ