Της Δήμητρας Τσατζαλή,
Ο μύθος-πρώτη αναφορά
Ένας από τους πιο γνωστούς μύθους της αρχαιότητας είναι η θυσία της Ιφιγένειας, της κόρης του βασιλιά των Μυκηνών Αγαμέμνονος και της Κλυταιμνήστρας. Στην Ιλιάδα αναφέρεται ότι ο Αγαμέμνων είχε κόρη μία Ιφιάνασσα. Η θυσία της, όμως, για πρώτη φορά εμφανίζεται στα Κύπρια Έπη. Μεγάλο ενδιαφέρον έχει να εντοπίσουμε τα αίτια, που οδήγησαν στην απόφαση να θυσιαστεί η νεαρά κοπέλα. Καταρχάς, τοποθετούμαστε χρονικά πριν την έναρξη του Τρωικού πολέμου. Βρισκόμαστε στην Αυλίδα.
Υπάρχουν, ωστόσο, παραπάνω από μία εκδοχές που εξηγούν πώς κατέληξαν στη θυσία της. Η πρώτη είναι ότι ο ίδιος ο βασιλιάς Αγαμέμνων περηφανευόταν για τις κυνηγετικές του ικανότητες έναντι της θεάς Αρτέμιδος, της θεάς του κυνηγιού, προκαλώντας, έτσι, την οργή της. Δεύτερη εκδοχή είναι η κατασπάραξη μικρών ελαφιών μαζί με τη μητέρα τους από αετούς. Η Άρτεμις, λυπημένη και οργισμένη για αυτούς τους «φόνους», τιμώρησε τους ανθρώπους αυτούς και προκάλεσε άπνοια. Αυτό δημιούργησε αλυσιδωτές αντιδράσεις, με πρώτη την αδυναμία να πλεύσουν τα καράβια, για να πάρουν μέρος στην πολιορκία της Τροίας, αλλά και στην ίδια τη θυσία, για την οποία απεφάνθησαν οι Έλληνες ως λύση στο πρόβλημα. Πώς, όμως, κατέληξαν στην Ιφιγένεια;
Η θεά έδωσε εντολή για να συγχωρεθεί η ασέβεια και οι Έλληνες να σωθούν με τη θυσία ανύπαντρων νεαρών κοριτσιών. Μιας και η κόρη του βασιλιά δεν είχε ακόμα νυμφευθεί, την κάλεσαν εκεί με την πρόθεση να την παντρέψουν με τον ξακουστό Αχιλλέα, τον αρχηγό των Μυρμιδόνων. Ο ίδιος αρνήθηκε να δεχτεί και αντέδρασε έντονα. Μάλιστα, κινδύνεψε να λιθοβοληθεί, μιας και ο πόλεμος ήταν αναγκαίος. Έτσι, παρουσιάζεται η ίδια η Ιφιγένεια να προσφέρει τον εαυτό της. Εδώ, πάντως, πρέπει να υπογραμμίσω ότι αυτή η επιλογή δεν είναι καθόλου τυχαία. Ο Αγαμέμνων στο παρελθόν είχε τάξει να θυσιάσει το καλύτερο «πράγμα», που θα γεννιόταν εκείνη την περίοδο. Φυσικά, αυτό δεν ήταν άλλο από τη θυγατέρα του. Αθέτησε, όμως, την υπόσχεση στην Άρτεμη, οργίζοντας τη θεά. Έτσι, η θεά προέβη σε αυτή την κίνηση, ίσως επειδή είχε καταπατήσει ο βασιλιάς τον ιερό όρκο. Και δεν ήταν ο μόνος˙ ο πατέρας του, ο Ατρέας, είχε πάλι υποσχεθεί να προσφέρει θυσία στη θεά το καλύτερο αρνί, απέτυχε, όμως, να θυσιάσει ένα χρυσόμαλλο αρνί, που εμφανίστηκε μπροστά του. Δεν είναι δύσκολο να εντοπίσουμε τα αίτια της μήνιος της Αρτέμιδος.
Η ελληνική μυθολογία μάς έχει δείξει ότι οι ανθρωποθυσίες δεν ήταν κάτι άγνωστο στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, μιας και γίνονταν για να βοηθήσουν να δοθεί ένα αίσιο τέλος. Μετά από τις αντιδράσεις, η Ιφιγένεια αποφάσισε να προσφερθεί στον βωμό και να σώσει την κατάσταση. Καθώς προχωρούσε, φτάνοντας στον βωμό, ο μάντης Κάλχας ετοίμαζε τη σφαγή. Ανέβηκε πάνω και ο μάντης, κρατώντας ένα μαχαίρι, το έμπηξε μέσα της. Οι άνδρες δεν επιθυμούσαν να αντικρίσουν αυτό το αιματηρό συμβάν και έστρεψαν αλλού το βλέμμα τους. Μήπως, όμως, η κοπέλα οδηγήθηκε με τη βία στο θυσιαστήριο; Υπάρχει αυτή η εκδοχή, η οποία μας εξηγεί ότι η κοπέλα σύρθηκε μέχρι εκεί με τη βία και τοποθετήθηκε στον βωμό χωρίς τη συγκατάθεσή της. Στον μονόλογο από την τραγωδία του Ευριπίδη Ἰφιγένεια ἡ ἐν Αὐλίδι, η Ιφιγένεια λέει τα εξής: «Τι περιμένετε, λοιπόν; Θυσιάστε με. Για την Ελλάδα; Για τα λάφυρα της Τροίας ανοίγετε δρόμο… Ας είναι, λοιπόν, μνημείο ένδοξο και σπίτι και παιδιά μου…».
Ο μύθος, όμως, μας περιγράφει πως, με την παρέμβαση τη θεϊκή, η κοπέλα σώζεται και αντικαθίσταται από ένα ελάφι. Και η θεά την παίρνει και τη στέλνει στη χώρα των Ταύρων, όπου, αργότερα, θα συναντήσει και τον αδερφό της, Ορέστη, ενώ τα καράβια θα πλεύσουν ύστερα από τον ούριο άνεμο, που τους έστειλε η Άρτεμις. Η συνέχεια είναι γνωστή.
Ο ρόλος του Αγαμέμνονα
Ο Αγαμέμνων βρισκόταν σε πλήρη σύγχυση ύστερα από όλα αυτά, μιας και ο πόλεμος ήταν μία επιθυμία που τον βασάνιζε, καθώς ο ίδιος επιζητούσε τα πλούτη, που βρίσκονταν στην Τροία και στην περιοχή τριγύρω. Από την άλλη, ο αδερφός του, που δεν άντεχε την ντροπή ύστερα από την αρπαγή της συζύγου του από τον πρίγκιπα Πάρη. Ο βασιλιάς ένιωθε δυσαρέσκεια και τρομερή πίεση, καθώς δεν ήθελε να σκοτώσει την κόρη του, αλλά είχε δύο «προβλήματα». Το ένα ήταν ο αδερφός του, ο οποίος ζητούσε εκδίκηση και, φυσικά, την Ελένη πίσω, αλλά και ολόκληρο τον στρατό, ο οποίος ετοιμαζόταν για εκστρατεία. Καθώς ήταν σε δυσχερή θέση, κατέστρωσε ένα πανούργο σχέδιο με τη βοήθεια του πολυμήχανου Οδυσσέα, για να φέρει την Ιφιγένεια στην Αυλίδα. Όπως προανέφερα, την είχαν τάξει ως νύφη στον Αχιλλέα. Με αυτό το σκεπτικό κάλεσε την Κλυταιμνήστρα, την άτυχη κοπέλα και τον, μικρό τότε σε ηλικία αδερφό της, Ορέστη. Ισχυρίστηκε ότι ο Αχιλλέας δεν άντεχε και ήθελε να την παντρευτεί νωρίτερα. Όταν έφτασε η τριάδα στο μέρος, έμαθαν από τον Αχιλλέα, ο οποίος δεν είχε επίγνωση, ότι ήταν όλα ψέματα. Ένας δούλος είπε την αλήθεια στην Κλυταιμνήστρα, με τον Αχιλλέα να αντιδράει, όπως ξέρουμε, πολύ έντονα. Τελικά, η Ιφιγένεια οδηγήθηκε στον βωμό, όμως, με την παρέμβαση της Αρτέμιδος σώθηκε και έγινε ιέρειά της.
Πώς καταλήξαμε σε αυτό το τραγικό συμβάν;
Οι παραλλαγές του μύθου ποικίλουν. Πάντως, ο θυμός της θεάς ήταν υπαρκτός σε όλες τις παραλλαγές, όπως και η τιμωρία. Οι ποιητές που πραγματεύτηκαν τον μύθο αυτό ήταν ο Ευριπίδης, ο Αισχύλος κτλ. Η Ιλιάδα δεν τη μνημονεύει, ωστόσο. Ο Κάλχας, ο γνωστός μάντης, θεωρούσε ότι κύριος αίτιος όλων ήταν ο Αγαμέμνων, επειδή έδειξε μεγάλη ασέβεια και απέναντι στον ιερέα του Απόλλωνα. Ο βασιλιάς ξεσπάει εντόνως, γιατί πιστεύει ότι ο μάντης λειτουργεί ως κακός αγγελιοφόρος συνέχεια. Ο Σοφοκλής γράφει πως τα καράβια δεν ταξιδεύουν, γιατί δεν πνέουν οι αέρηδες. Άλλοι, όπως ο Αισχύλος στα Κύπρια, θεώρησε ότι δεν έφευγαν, διότι υπήρχαν δυνατοί αέρηδες. Αυτά, όπως και αν έγιναν, προκλήθηκαν πιθανώς από τον θάνατο του ιερού ελαφιού, κυρίως από την ύβρι που έδειξε ο Αγαμέμνων στην Αρτέμιδα, όσον αφορά την κυνηγετική του δεινότητα. Η θυσία της Ιφιγένειας θυμίζει κατά πολύ την θυσία του Ισαάκ στην Παλαιά Διαθήκη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Hard, Robin ( 2004), Handbook of Greek Mythology, London: Routledge
- Κακριδής, Ιωάννης (1987), Ελληνική μυθολογία: Τρωικός πόλεμος, τόμ. 5, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών
