Της Φωτεινής Παπαγιαννοπούλου,
Όπως είναι πρόδηλο και από τον τίτλο, η μάχη αυτή έλαβε χώρα στο Ματζικέρτ (σημερινό Μαλαζγκίρτ), μεταξύ των Βυζαντινών από τη μια πλευρά και των Σελτζούκων Τούρκων από την άλλη, περί τα τέλη του Αυγούστου του 1071.
Μετά την παραίτηση του Ισαακίου Α΄ Κομνηνού το 1059, την εξουσία αναλαμβάνει ο Κωνσταντίνος Ι’ Δούκας. Ο τελευταίος, αντί να συνεχίσει το έργο του προκατόχου του, με το οποίο προσπάθησε να επικεντρωθεί σε μία πιο ουσιαστική αναδιοργάνωση του κράτους, προτίμησε να απολαύσει τις ανέσεις της Πόλης, ερχόμενος σε επαφή με διανοούμενους και προβαίνοντας σε τροποποιήσεις που αφορούσαν λεπτομέρειες της νομοθεσίας. Η στάση του αυτή οδήγησε, ομολογουμένως, την Αυτοκρατορία στην απόλυτη καταστροφή.
Στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία υπήρχε οξύτατο γραφειοκρατικό πρόβλημα, αφού εκείνη στήριζε την οικονομία της σε έναν έντονο κρατικό παρεμβατισμό, με αποτέλεσμα οι ιδιωτικές επιχειρήσεις να υφίστανται ενδελεχή έλεγχο σε όλους τους τομείς. Επιπλέον, η ισχύς του στρατού περιορίστηκε εξαιτίας της τακτικής του Κωνσταντίνου να πουλάει αξιώματα, με αποτέλεσμα ο κρατικός μηχανισμός να γεμίσει από υπεράριθμους δημοσίους υπαλλήλους. Παράλληλα, αθρόα ήταν και η εισδοχή αναξιόπιστων ξένων μισθοφόρων. Ο Κωνσταντίνος και η αποτελούμενη από διανοούμενους κυβέρνησή του αδυνατούσαν να αντιληφθούν ότι τα μέτρα αυτά πυροδοτούσαν αντιδράσεις και ότι ο χείριστος εχθρός του Βυζαντίου πλησίαζε δραματικά.
Οι Σελτζούκοι Τούρκοι ήταν μια νομαδική φυλή, η οποία έκανε για πρώτη φορά την εμφάνισή της περί τα τέλη του 10ου αιώνα στην περιοχή της Υπερωξιανής (η περιοχή αυτή σήμερα εντοπίζεται περίπου μεταξύ Ουζμπεκιστάν, Τατζικιστάν, νότιου Κιργιστάν και νοτιοδυτικού Καζακστάν), όπου ασπάστηκαν τον ισλαμισμό. Τα 1045 είχαν εξαπλωθεί σε όλη την Περσία, ενώ δέκα χρόνια αργότερα κατέλαβαν τη Βαγδάτη και εγκαθίδρυσαν ένα προτεκτοράτο στο υπό κατάρρευση Χαλιφάτο των Αββασιδών. Απώτερος στόχος τους δεν ήταν το Βυζάντιο, αλλά η Αίγυπτος των Φατιμιδών. Ως σουνίτες Μουσουλμάνοι απεχθάνονταν τους «τυχάρπαστους» –όπως έλεγαν– Σιίτες, οι οποίοι αποτελούσαν μια αίρεση – «μπελά» για το Ισλάμ.
Την άνοιξη του 1064, ο Σουλτάνος των Σελτζούκων, Άλπ Αρσλάν, που είχε μόλις περάσει τα τριάντα, επικεφαλής μίας εκστρατείας κατέλαβε το Άνιον, πρωτεύουσα της Αρμενίας και έφτασε μέχρι και την Καισάρεια της Καππαδοκίας, την οποία και λεηλάτησε. Η λεηλασία της Καισάρειας οδήγησε στην ανατροπή της καθεστηκυίας πολιτικής τάξης της Αυτοκρατορίας. Η Αυτοκράτειρα Ευδοκία κατάφερε να αποδεσμευτεί από τα δεσμά του όρκου που είχε δώσει για να μην παντρευτεί και έτσι νυμφεύτηκε τον Ρωμανό Διογένη, ο οποίος εκπροσωπούσε τη στρατιωτική αριστοκρατία.
Την 1η Ιανουαρίου του 1068 στέφεται ο Ρωμανός Διογένης Αυτοκράτορας. Υπήρξε ικανός διοικητής και θαρραλέος στρατιωτικός ηγέτης, με πλήρη επίγνωση της επικινδυνότητας που επιφύλασσε η απειλή των Σελτζούκων. Ο νέος Αυτοκράτορας ανύψωσε το πεσμένο ηθικό του στρατού, που αποτελούταν κυρίως από μισθοφόρους, με επιτυχημένες εκστρατείες το 1068 και το 1069 στην Ανατολή, γεγονότα που εμφανώς άλλαξαν την ψυχολογία που επικρατούσε στα στρατεύματα. Ο Ρωμανός μεριμνά στην Πόλη για την καταβολή των καθυστερούμενων μισθών των στρατιωτών, την παραγωγή νέου εξοπλισμού και τη στρατολόγηση νέων δυνάμεων. Παράλληλα, δρομολογούσε μία εκστρατεία με δυνάμεις 60.000 έως 70.000 αντρών. Τη 2η βδομάδα του Μαρτίου 1071, το εκστρατευτικό αυτό σώμα περνά τον Βόσπορο και οδηγείται προς το Ερζερούμ, όπου ο Ρωμανός διαίρεσε στα δύο τη στρατιά. Το μεγαλύτερο τμήμα, υπό τον στρατηγό Ιωσήφ Ταρχανειώτη, το έστειλε στο Χλίατ, ενώ αυτός με τον συν-αρχιστράτηγο Νικηφόρο Βρυέννιο, κατευθύνθηκαν στο μικρό οχυρό του Ματζικέρτ, το οποίο παραδόθηκε χωρίς σοβαρή αντίσταση.
Μουσουλμάνοι ιστορικοί αναφέρονται σε νίκη του Αλπ Αρσλάν, ενώ οι Βυζαντινές πηγές δεν κάνουν μνεία για την προαναφερόμενη νίκη. Ο αξιόπιστος Μιχαήλ Ατταλειάτης αναφέρει ότι και μόνο η είδηση για την άφιξη του Σουλτάνου ήταν αρκετή για να λιποτακτήσει ο «αχρείος» Ταρχανειώτης και οι άνδρες του.
Ο Ρωμανός Διογένης είχε καταλάβει το Ματζικέρτ, ωστόσο δεν πρόλαβε να γιορτάσει τη νίκη του αυτή. Την επόμενη μέρα, ο στρατός του υφίστατο παρενοχλήσεις από Σελτζούκους τοξότες. Ο περίβολος του στρατοπέδου, όμως, είχε δικαιώσει τους Βυζαντινούς στρατιώτες, γεγονός που αρχικά είχε θετική επίδραση στην ψυχολογία τους. Παρόλα αυτά, γρήγορα εξαπλώθηκε ο φόβος και ο πεσιμισμός, όταν τους γνωστοποιήθηκε ότι ομάδα Ούζων μισθοφόρων αυτομόλησε στο στρατόπεδο των Σελτζούκων. Μία ή δύο μέρες αργότερα φθάνει αντιπροσωπεία των Σελτζούκων, προτείνοντας ανακωχή. Οι Σελτζούκοι συνήθιζαν να διεξάγουν ανταρτοπόλεμο και γενικότερα απέφευγαν τις μάχες εκ παρατάξεως. Εξάλλου, δεν υπήρχε σοβαρός λόγος να πολεμήσουν τους Βυζαντινούς.
Στις 24 Αυγούστου 1071, ο Σελτζουκικός στρατός παρατάχθηκε σε σχήμα ημισελήνου, ενώ ο Βυζαντινός στρατός σχημάτισε τετράγωνη φάλαγγα, προετοιμαζόμενος για μάχη. Ο Ρωμανός λαμβάνει κεντρική θέση, μπροστά από την πρώτη γραμμή, ενώ ο Ανδρόνικος Δούκας ηγήθηκε των δυνάμεων της εφεδρείας στην οπισθοφυλακή. Όλοι σχεδόν οι Σελτζούκοι ήταν έφιπποι και οι περισσότεροι ήταν ιπποτοξότες, ενώ, αντίθετα από τους αντιπάλους τους, αποτελούσαν ένα ομοιογενές σύνολο, αφοσιωμένο στον ηγέτη του. Οι Σελτζούκοι τοξότες έριχναν βροχή από βέλη στους Βυζαντινούς, καθώς εκείνοι πλησίαζαν. Το κέντρο του σχηματισμού τους οπισθοχωρούσε συνεχώς, ενώ οι πτέρυγες κινούνταν προς περικύκλωση του εχθρού. Αρχικά, οι Βυζαντινοί κατάφεραν να αντέξουν στις ρίψεις των τοξοτών και να καταλάβουν το στρατόπεδο του Αρσλάν, προς το τέλος της μέρας. Όμως, οι Σελτζούκοι απέφευγαν τη μάχη μέχρι το σούρουπο και έτσι, ο Ρωμανός διέταξε υποχώρηση. Τότε οι Σελτζούκοι άρχισαν να παρενοχλούν τον στρατό, καθώς υποχωρούσε, και ο Ρωμανός αποφάσισε να γυρίσει πίσω και να αντεπιτεθεί. Το στράτευμά του ήταν σε πλήρη αποδιοργάνωση. Ο Δούκας, πολιτικός του αντίπαλος, επιδεικτικά αγνόησε τον αυτοκράτορα και εγκατέλειψε. Οι Σελτζούκοι εκμεταλλευόμενοι το χάος που επικρατούσε στην πλευρά των Βυζαντινών, άδραξαν την ευκαιρία για εξαπόλυση σφοδρής επίθεσης. Η δεξιά πτέρυγα κατέρρευσε και τα υπολείμματα του βυζαντινού κέντρου, συμπεριλαμβανομένης και της φρουράς των Βαράγγων, κυκλώθηκαν και εξολοθρεύτηκαν. Ο Ρωμανός πληγώθηκε και συνελήφθη αιχμάλωτος.
Το άλλο πρωί, ντυμένος «σαν απλός στρατιώτης» και με αλυσίδες τον οδήγησαν μπροστά στον Σουλτάνο. Ο τελευταίος δυσκολευόταν να πιστέψει ότι ο άνθρωπος που βρισκόταν μπροστά του ήταν αυτοκράτορας, μέχρι που ένας πρώην Τούρκος απεσταλμένος τον αναγνώρισε. Τότε, ο Σουλτάνος Αρσλάν διέταξε τον Ρωμανό να φιλήσει το χώμα μπροστά του και, κατόπιν αυτής της ενέργειας, έβαλε το πόδι στο σβέρκο του θύματός του, ως συμβολική ενέργεια. Έπειτα, τον βοήθησε να σηκωθεί όρθιος και του εγγυήθηκε ότι θα του φερόταν με τον στοιχειώδη σεβασμό. Οκτώ ημέρες παρέμεινε αιχμάλωτος ο Διογένης. Οι δύο ηγεμόνες θα περνούν χρόνο μαζί, μέσα σε ένα κλίμα σεβασμού, ευγένειας και φιλικής διάθεσης.
Οι όροι της ειρήνης ήταν επιεικείς. Δεν απαιτήθηκαν νέα εδάφη, αλλά ζητήθηκε η παράδοση του Ματζικέρτ, της Αντιόχειας, της Έδεσσας, της Ιεράπολης, ενώ οι Σελτζούκοι θα απείχαν από λεηλασίες της βυζαντινής επικράτειας και θα γινόταν ανταλλαγή αιχμαλώτων. Επίσης, ζητήθηκε από τον Αυτοκράτορα Ρωμανό να δώσει μία από τις κόρες του ως νύφη, για έναν από τους γιους του Σουλτάνου. Οι δύο ηγεμόνες έδωσαν και υπόσχεση μελλοντικής φιλίας. Ο Ρωμανός συμφώνησε και απελευθερώθηκε. Όταν θα φτάσει στην Κωνσταντινούπολη, θα τυφλωθεί και λίγο αργότερα θα πεθάνει.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Καραγιαννόπουλος, Ιωάννης (1996), Το Βυζαντινό Κράτος, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Βάνιας.
- Norwich, John Julius (2013), A short history of Byzantium, United Kingdom: Penguin Books Ltd.
