Του Χρήστου Αργυρόπουλου,
Στα νότια του Καπιτωλίνου Λόφου, πάνω από την αρχαία αγορά της Ρώμης, δεσπόζει ένας βράχος με το όνομα «Ταρπηία Πέτρα». Κατά τη ρεπουμπλικανική περίοδο, η τοποθεσία χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εκτελέσεων για προδότες και δολοφόνους, οι οποίοι γκρεμίζονταν από μεγάλο ύψος. Το διαβόητο αυτό μέρος όφειλε το όνομά του σε μια εξίσου διάσημη – για όλους τους λάθος λόγους – φιγούρα της ρωμαϊκής παράδοσης, την ιέρεια Ταρπηία.
Για τον αρχαίο Ρωμαίο, η Ταρπηία ήταν κομμάτι της πολιτικής Ιστορίας του κράτους του. Αντιμετωπιζόταν, ουσιαστικά, ως πραγματικό πρόσωπο, κάτι το οποίο, όμως, η σύγχρονη έρευνα δεν επιβεβαιώνει. Τα γεγονότα, στα οποία εμπλέκεται, χρονολογούνται στην εποχή του Ρωμύλου, άρα στις μακρινές και μυθικές απαρχές της Ρώμης. Η Ταρπηία βρίσκεται πολύ μακριά από ‘μας, για να θεωρηθεί ιστορικό πρόσωπο, και σχετίζεται με πρόσωπα θρυλικά, άρα είμαστε υποχρεωμένοι να θεωρήσουμε και την ίδια έναν θρύλο. Παρόλα αυτά, η ίδια άφησε το αποτύπωμά της στην Ιστορία. Όπως θα δούμε, τα διδάγματα της μυθικής της αφήγησης χρησιμοποιήθηκαν για ιδεολογικούς, κυρίως, στόχους.
Σύμφωνα με την παράδοση, της οποίας η χρονολόγηση είναι απολύτως συμβατική, γύρω στα μέσα του 8ου αι. π.Χ., ο ρωμαϊκός λαός αντιμετώπισε ένα σοβαρό πρόβλημα υπογεννητικότητας. Καθώς δεν υπήρχαν αρκετές Ρωμαίες για να αποκτήσουν απογόνους – τους μελλοντικούς πολίτες –, ο βασιλιάς Ρωμύλος αποφάσισε την αρπαγή γυναικών από τη γειτονική φυλή των Σαβίνων. Η απαγωγή των κοριτσιών έγινε με τέχνασμα και αιφνιδίασε τους άνδρες συγγενείς, οι οποίοι στάθηκαν αδύναμοι να δράσουν. Αποφάσισαν, όμως, στη συνέχεια, να πολιορκήσουν τη μικρή ακόμα σε έκταση Ρώμη ως απάντηση για την αδικία που υπέστησαν.
Με αρχηγό τον βασιλιά Τίτο Τάτιο, οι Σαβίνοι στρατοπέδευσαν έξω από τα τείχη της ακρόπολης του Καπιτωλίνου λόφου, η οποία έμενε απόρθητη. Την υπεράσπισή της είχε αναλάβει ο Σπούριος Ταρπήιος. Κόρη του διοικητή ήταν η Ταρπηία, που, μάλιστα, είχε και καθήκοντα ιέρειας της Εστίας (Vesta). Εκείνη, κάποτε, πλησιάζοντας τη στρατιωτική βάση των Σαβίνων, ώστε να πάρει νερό για κάποια τελετουργία, θαμπώθηκε από το θέαμα των στρατιωτών. Αποφάσισε, έτσι, να τους προσεγγίσει.
Οι πηγές διαφωνούν για τα κίνητρά της. Η ιστοριογραφία της αποδίδει κυρίως το ελάττωμα της απληστίας, ιδιαιτέρως την αγάπη για το χρυσάφι. Η νεαρή ιέρεια υποσχέθηκε πως θα βοηθήσει η ίδια τους Σαβίνους να εισβάλουν στην ακρόπολη, με αντάλλαγμα «αυτά που φέρουν στο αριστερό τους χέρι». Οι Σαβίνοι, ως ξένος λαός, είχαν αξιοσημείωτα διαφορετικές συνήθειες στην ένδυση και αγαπούσαν το χρυσάφι, με το οποίο διακοσμούσαν και την πολεμική τους εξάρτυση. Γι’ αυτό, στο αριστερό τους χέρι υπήρχαν χρυσά βραχιόλια, τα οποία και ζήλεψε η Ρωμαία κόρη.
Οι Σαβίνοι δέχτηκαν τους όρους συνεργασίας της και, πράγματι, κατάφεραν να εισβάλουν στον Καπιτωλίνο λόφο. Όταν ήρθε, όμως, η ώρα της πληρωμής, ο Τίτος, φρίττοντας και ο ίδιος από την αντι-πατριωτική στάση της Ταρπηίας, θέλησε – αν και εχθρός – να την τιμωρήσει. Για να μην παραβεί τις ένορκες δεσμεύσεις του, διέταξε ο στρατός να τη λιώσει μέχρι θανάτου με τις ασπίδες του, τις οποίες οι Σαβίνοι έφεραν, επίσης, στο αριστερό τους χέρι. Το πτώμα της ιέρειας πετάχτηκε ή θάφτηκε στο σημείο εκείνο του λόφου, όπου, αργότερα, εκτελούνταν οι προδότες.
Η σύνδεση του μυθικού προσώπου με τον τόπο εκτελέσεων είναι προφανής: η Ταρπηία υπήρξε προδότης του ρωμαϊκού κράτους. Η συμπεριφορά της κρίνεται εγκληματική, ακόμα και από τον εχθρό της. Και δεν είναι, φυσικά, τυχαίο πως είναι γυναίκα.
Όπως στην Ελλάδα, έτσι και στον ρωμαϊκό κόσμο, τα φύλα συνοδεύονται από μια ομάδα στερεοτυπικών χαρακτηριστικών, πάντα με σαφώς θετικό ή αρνητικό πρόσημο. Αντικείμενο καχυποψίας, το θηλυκό αντιμετωπιζόταν και από τον ρωμαϊκό πολιτισμό ως δυνητικός φορέας καταστροφής. Η γυναίκα ήταν επιρρεπής στην εξαπάτηση και είχε ιδιαίτερη αδυναμία στο χρυσάφι. Η avaritia, μαζί με τη luxuria, την τριφυλή ζωή, αποτελούσαν ηθικά μη αποδεκτές στάσεις ζωής, οι οποίες είχαν και χαρακτηριστικά πολιτικό χαρακτήρα. Η Ταρπηία, ως γυναίκα, είναι θύμα της απληστίας της, τυφλώνεται από το πάθος για πλούτο και προβαίνει σε μια καταστροφική πολιτική πράξη· προδίδει την ίδια της την πατρίδα. Η αρχαία γραμματεία υπονοεί πως η επιλογή της αυτή απέρρεε από τα έμφυλα χαρακτηριστικά της και όχι ιδιαίτερο στοιχείο της προσωπικότητάς της. Όλες οι γυναίκες, όπως ακριβώς και η Ταρπηία, είναι ευάλωτες σε ελκυστικούς πειρασμούς και κενές υποσχέσεις.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η προδότρια έχει ρωμαϊκή καταγωγή, είναι, μάλιστα, κόρη αξιωματούχου. Αυτό υπερτονίζει τη βαρύτητα του εγκλήματός της. Δεν είναι κάποια Σαβίνα γυναίκα, κακοποιημένη και βαθιά δυσαρεστημένη, που αποφασίζει να βοηθήσει τους συγγενείς της να εκδικηθούν. Αντιθέτως, ο μύθος υπογραμμίζει την ειλικρινή και απόλυτη προσαρμογή των Σαβίνων γυναικών στη νέα τους ζωή. Αυτές αφοσιώνονται τόσο στον συζυγικό βίο, ώστε μεσολαβούν, για να σταματήσει η σύγκρουση μεταξύ Ρωμαίων και Σαβίνων.
Κάτι που δυσχεραίνει ακόμα περισσότερο τη θέση της Ταρπηίας είναι η ιδιότητά της ως Εστιάδος Παρθένου (Virgo Vestalis), ιέρειας, δηλαδή, της θεάς Εστίας. Οι λεγόμενες Εστιάδες φρόντιζαν την ιερή φλόγα της θεάς στον ναό της στην αγορά. Επρόκειτο για ένα ιδιαιτέρως τιμητικό καθήκον. Μάλιστα, οι Εστιάδες θεωρούντο ενσώματες προσωποποιήσεις της Πολιτείας, τα συμφέροντα της οποίας έπρεπε να υπηρετούν πάνω απ’ όλα. Υπό αυτό το πρίσμα, το «κρίμα» της Ταρπηίας φαντάζει ακόμα πιο φρικτό. Μια Εστιάδα, το κατεξοχήν πρόσωπο που θα έπρεπε να προστατεύει το ρωμαϊκό κράτος, καταλήγει να το προδίδει με δωροδοκία.
Είναι γνωστό πως το ρωμαϊκό πολιτικό σύστημα απέκλειε παραδοσιακά την πρόσβαση των γυναικών στην εξουσία. Θα μπορούσε, επομένως, η ιστορία της Ταρπηίας να αποτελεί εργαλείο στα χέρια της ελίτ, της οποίας στόχος ήταν η διατήρηση της ισχύος μεταξύ «λίγων και καλών», φυσικά, ανδρών; Βεβαίως και ναι. Η ιστορία αποδεικνύει πως τα γνωστά «φυσικά» ελαττώματα της γυναίκας αδυνατούν να συνυπάρξουν με την πολιτική ζωή και τις προκλήσεις της. Η αυτενέργεια αποθαρρύνεται, καθώς ακόμα και ο σύμμαχος της Ταρπηίας αηδιάζει από την προδοσία της.
Αυτή η ανάγνωση υποστηρίζεται και από αρχαιολογικά τεκμήρια. Νομίσματα που κυκλοφόρησαν την ύστερη ρεπουμπλικανική και πρώιμη αυτοκρατορική περίοδο απεικονίζουν την Ταρπηία να υποκύπτει στα χτυπήματα των ασπίδων. Σε μια εποχή, όπου η πολιτική ιδεολογία δεν διαδιδόταν με τηλεοπτικές καμπάνιες και αφίσες, το αποτύπωμα ενός νομίσματος – που περνούσε από τα χέρια όλων – ήταν εξαιρετικά αποτελεσματικό. Το μήνυμα του νομίσματος είναι σαφές: «ορίστε τι συμβαίνει σε όσους προδίδουν την πατρίδα». Μια δεύτερη ανάγνωση αποκαλύπτει ένα ακόμα πιο εμφατικό μήνυμα: «η προδότρια είναι γυναίκα. Δεν έχει σημασία το όνομά της, γιατί δυνητικά η κάθε γυναίκα μπορεί να προβεί σε τέτοια εγκλήματα».
Αναρωτιέται κανείς εύλογα αν βρέθηκαν φωνές που αντιτάχθηκαν στην προβολή της εικόνας της Ταρπηίας ως εγκληματία. Πράγματι, μια παράλληλη παράδοση την αντιμετώπιζε όχι ως προδότρια, αλλά ως παρολίγον σωτήρα. Σύμφωνα με αυτή, η Ταρπηία ζήτησε αυτό που φέρουν στο αριστερό χέρι οι Σαβίνοι, εννοώντας τις ασπίδες τους. Είχε στόχο να τους αφοπλίσει κατά την είσοδό τους στο φρούριο, ώστε να είναι ευάλωτοι στα ρωμαϊκά χτυπήματα. Παρόλα αυτά, το εγχείρημα απέτυχε και η ιέρεια δολοφονήθηκε.
Τέχνη και πολιτική φάνηκαν να αγνοούν αυτή την εναλλακτική θεώρηση. Απορεί κανείς γιατί. Ίσως το πολιτικό μήνυμα της γυναικείας προδοσίας να ήταν πολύ ισχυρό, για να αγνοηθεί. Ίσως πάλι η ιδέα μιας ρωμαϊκής στρατιωτικής αποτυχίας, η πτώση ενός οχυρού, να ήταν τόσο απαράδεκτη και ανήκουστη, ώστε να χρειαζόταν ένας αποδιοπομπαίος τράγος να αναλάβει την ευθύνη. Η – προσωρινή – νίκη των Σαβίνων δεν αποδίδεται στην ανικανότητα των Ρωμαίων στρατιωτών, αλλά στην επέμβαση της γυναίκας, η οποία είναι ανάξια εμπιστοσύνης και σταθερά περιθωριακή.
Η ιστορία της Ταρπηίας αποδεικνύει με εξαιρετική σαφήνεια τον διάλογο φύλου και πολιτικής στον αρχαίο ρωμαϊκό κόσμο. Αναδεικνύει, επίσης, την ιδεολογική τακτική του συσχετισμού παραδοσιακών αφηγήσεων με πολιτικά μηνύματα, τα οποία εξυπηρετούν τις εκάστοτε δομές εξουσίας της εποχής.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Brown, Robert (1995) ‘Livy’s Sabine Women and the Ideal of Concordia’, Transactions of the American Philological Association 125: 291-319.
- Seng, Helmut (2015) ‘Tarpeia Vestalis’, Hermes 143: 172-184.
- Welch, Tara (2012) ‘Perspectives On and Of Livy’s Tarpeia’, Eugesta 2: 169-200.
