Της Ιωάννας Λυμιώτη,
Ένα από τα κυριότερα κοινωνικά ζητήματα, το οποίο βρίσκεται στο επίκεντρο επίσημων και μη συζητήσεων, είναι αυτό της δίκαιης και ανάλογης κοινωνικής αντιπροσώπευσης. Διάφορες απόψεις έχουν κατά καιρούς εκφραστεί με επικρατέστερη σήμερα αυτή της ισότιμης ένταξης όλων των ομάδων στον κοινωνικό ιστό. Στην πραγματικότητα όμως δεν πρόκειται για ένα θεωρητικό και πολύ περισσότερο διαπραγματεύσιμο, θέμα συζήτησης αλλά για ένα ιδιαίτερα επιτακτικό αίτημα.
Ως εκ τούτου, πολλές είναι οι προσπάθειες που γίνονται σε ιδιωτικό και κρατικό επίπεδο με στόχο την ισότιμη συμμετοχή των διαφόρων μειονοτικών ομάδων στον χώρο εργασίας, την ανώτατη εκπαίδευση, τα κοινωνικά δρώμενα και την πολιτική ζωή. Σε έναν μεγάλο μέρος αυτές οι προσπάθειες είναι ευτυχώς γνήσιες, ανιδιοτελείς και στηρίζονται στην αρχή της ισότητας. Υπάρχουν όμως και ορισμένες τακτικές οι οποίες φαίνεται να λειτουργούν περισσότερο ως «βιτρίνες» για την προσέλκυση του κοινού και τη διαμόρφωση μιας «καλής εικόνας» προς τα έξω.
Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται κυρίως στους ιδιωτικούς φορείς και ονομάζεται «Τοκενισμός» (Αγγλικά: Tokenism). Συνίσταται στην στοχευμένη ένταξη σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον (εργασιακό κι όχι μόνο) ενός ατόμου που ανήκει σε μια μειονοτική ομάδα, με στόχο αποκλειστικά την προβολή του περιβάλλοντος αυτού ως «πολυπολιτισμικού» και «πολύμορφου» (inclusive). Πρόκειται σαφώς για μια τακτική ανειλικρινή που διαστρεβλώνει την αξία της διαφορετικότητας την οποία και χρησιμοποιεί για να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα μιας κυρίαρχης ομάδας. Ο τοκενισμός υπάρχει εκεί που η σημασία εντοπίζεται αποκλειστικά στο «φαίνεσθαι» και όχι στο πραγματικό. Οι επιχειρήσεις που ακολουθώντας αυτή την τακτική προσλαμβάνουν σκοπίμως άτομα από ορισμένες μειονοτικές ομάδες, δεν ενδιαφέρονται για την παροχή ίσων ευκαιριών σε όλους, αλλά για τη θετική τους διαφήμιση. Η επιλογή των υπάλληλων σε αυτή την περίπτωση δεν γίνεται με βασικό γνώμονα τα προσόντα και την καταλληλότητα αλλά συνδέεται απόλυτα με τη διαφορετικότητα του υποψηφίου. Εφόσον όμως το αποτέλεσμα είναι άτομα από διαφορετικές ομάδες να στελεχώνουν θέσεις στην εργασιακή και κοινωνική πραγματικότητα γιατί να μας ενδιαφέρουν οι αρχικές προθέσεις των εργοδοτών;
Πράγματι, σε πρώτη ανάγνωση φαίνεται η ανάγκη της κοινωνικής ισότητας να ικανοποιείται εκ του αποτελέσματος· ανεξάρτητα, δηλαδή, από την ειλικρίνεια των προθέσεων. Στην πραγματικότητα όμως, ο σεβασμός στην αρχή της ισότητας και τα ειλικρινή κίνητρα είναι εξίσου απαραίτητα για την επίτευξη της κοινωνικής συμμέτοχης όλων των μελών και την αποδοχή και εξύμνηση της πολυμορφίας. Πρώτο και βασικότερο θύμα του Τοκενισμού, άλλωστε, είναι τα άτομα που φαινομενικά ευνοούνται από αυτόν, όσοι δηλαδή προσλαμβάνονται ή επιλέγονται λόγω της διαφορετικότητας τους. Το κίνητρο πίσω από μια τέτοια πρόσληψη, όπως είναι φυσικό, δεν αργεί να γίνει αντιληπτό τόσο από τον ίδιο τον νέο υπάλληλο όσο κι από τους συνάδελφους του, γεγονός που επιφέρει σημαντικές ψυχολογικές επιπτώσεις. Οποιοσδήποτε αισθάνεται ότι έχει επιλεγεί χάριν, όχι των ικανοτήτων του, αλλά ενός εγγενούς φυσικού χαρακτηριστικού που δεν βρίσκεται στον έλεγχο του όπως π.χ. η φυλή, το φύλο, οι σεξουαλικές προτιμήσεις, ορισμένη σωματική ή νοητική αναπηρία, αισθάνεται από την αρχή ότι βρίσκεται σε μειονεκτική θέση στο περιβάλλον εργασίας του. Τα προσόντα του παραβλέπονται και σε πολλές περιπτώσεις δεν αναγνωρίζονται καν από τους συνάδελφους του, οι οποίοι πιθανόν να τον απαξιώνουν θεωρώντας πως αδίκως βρίσκεται ανάμεσά τους. Αναπόφευκτο είναι επομένως, το άτομο να αισθάνεται όχι ως οντότητα με αυτοτελή αξία, αλλά ως απλό μέσο για την ικανοποίηση των σκοπών της πολιτικής ορθότητας και της ποικιλομορφίας εκ μέρους της επιχείρησης.
Η μειονεκτική αυτή θέση σε συνδυασμό με την έλλειψη αυτοπεποίθησης που προκαλεί, περιορίζουν το άτομο και το εμποδίζουν από το να ανελιχθεί περαιτέρω επαγγελματικά ή κοινωνικά. Αυτό ενισχύεται και από την τακτική που υιοθετούν πολλές επιχειρήσεις: να υπερπροβαλλουν το δυναμικό που διακρίνεται λόγω της διαφορετικότητας του. Σε αυτήν την περίπτωση μπορούμε να κάνουμε λόγω σχεδόν κυριολεκτικά για μια ζωντανή «βιτρίνα» αποτελούμενη από εργαζομένους που εκπροσωπούν την ποικιλομορφία της επιχείρησης. Μερικά παραδείγματα αυτής της πρακτικής είναι η ανάθεση σε άτομα που προέρχονται από μειονοτικές ομάδες, δημοσίων ομιλιών, η εκπόνηση λόγων, η τοποθέτηση του χώρου εργασίας τους σε σημεία ορατά προς τον εξωτερικό χώρο, η προβολή τους σε ισχυρούς πελάτες που προέρχονται από παρόμοια ομάδα. Ακριβώς αυτή η διάκριση και η έμμεση εκμετάλλευση των συγκεκριμένων ανθρώπων δημιουργεί ένα επιπλέον βάρος στους ιδίους: αυτό της αντιπροσώπευσης της ευρύτερης ομάδας στην οποία ανήκουν και για την οποία έχουν επιλεχθεί. Ως «εκπρόσωποι της ταυτότητας τους» αισθάνονται την ανάγκη να ξεχωρίσουν, να αποδείξουν την αξία τους, με αποτέλεσμα συχνά να αντιμετωπίζουν προβλήματα με υπερεργασία, εξάντληση, αίσθηση ανικανοποίητου και υπερκόπωση.
Το φαινόμενο του τοκενισμού, επομένως, δεν ευνοεί σε καμία περίπτωση τα θύματα του, τα οποία στην ουσία είναι αναγκασμένα να αντιμετωπίσουν τις βαρύτατες συνέπειες που επιφέρει σε ψυχολογικό επίπεδο. Και φυσικά, μια πρακτική η οποία ενισχύει την αναπαραγωγή στερεοτυπών σχετικά με τις μειονοτικές ομάδες, καθιερώνει ταμπέλες και κρίνει με βάση φυσικά χαρακτηριστικά και όχι ικανότητες, θέτει σημαντικά εμπόδια στην κοινωνική πρόοδο και δεν συμβάλει στο ελάχιστο στην ικανοποίηση του αιτήματος της δίκαιης αντιπροσώπευσης.
Προκειμένου να εξασφαλιστεί η ομαλή και ισότιμη ένταξη ατόμων από διαφορετικές ομάδες στον κοινωνικό κορμό, απαραίτητη προϋπόθεση είναι ο σεβασμός και η αναγνώριση της διαφορετικότητας ως αυταξίας, χωρίς πρόθεση εκμετάλλευσης της. Σε κάθε άτομο θα πρέπει να δίνονται ίσες ευκαιρίες ανέλιξης με επίκεντρο τα προσόντα του και την προσωπική του εργασία, και με τη διαφορετικότητα να αντιμετωπίζεται μόνο ως αναπόσπαστο στοιχείο της προσωπικότητας του και όχι ως παράγοντα ενίσχυσης της επιχείρησης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Tokenism, oxfordreference.com, διαθέσιμο εδώ
- Why diverse hires can’t always escape tokenism, bbc.com, διαθέσιμο εδώ
- The difference between diversity hiring and a ‘diversity hire’, betterup.com, διαθέσιμο εδώ
