Η σχέση της πόλης με το “contado” και το παράδειγμα των ιταλικών πόλεων

Της Λουκίας Αστερίου,

Ο τρόπος που εξελίχθηκε το δυτικό γαιοκτημονικό σύστημα στον Μεσαίωνα είχε άμεσες συνέπειες στη διαμόρφωση της πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής δομής της ευρωπαϊκής γης. Προσωπικοί δεσμοί ατόμων, άνθρωποι που υπάγονταν σε άλλους ανθρώπους, η γη ως βασικό έρεισμα όλων των συμφωνιών, αλλά και διαμαχών, καταπίεση των υποτελών από τον κύριό τους και ο φόβος για κάποια ισόβια διατήρηση αυτής της συνθήκης, ώθησε ανθρώπους στην εύρεση μιας καλύτερης λύσης. Η πόλη έμοιαζε η ιδανική συνθήκη, στην οποία τα άτομά της απολάμβαναν  το αίσθημα της ελευθερίας στο επάγγελμά τους, αλλά και στον ίδιο τους τον εαυτό. Άνθρωποι με διαφορετικά οικονομικά υπόβαθρα προσφεύγουν στις πόλεις (μικροί φεουδάρχες, έμποροι κ.λπ.) και καταφέρνουν να χειραφετηθούν οικονομικά από τους φεουδαλικούς δεσμούς και να ευημερήσουν με τις δραστηριότητές τους. Η γερμανική φράση “stadtluft macht frei”, «ο αέρας της πόλης κάνει κάποιον ελεύθερο», επιβεβαιώνει ακριβώς αυτό.

Με ποιον τρόπο, όμως, ορίζεται αυτή η ελευθερία; Μήπως έχει να κάνει στην πραγματικότητα περισσότερο με το επάγγελμα που ο καθένας υιοθετούσε; Μπορούμε να μιλήσουμε για πραγματική ελευθερία, από τη στιγμή που γνωρίζουμε πώς μεταχειρίζονταν οι πόλεις τους ανθρώπους έξω από τα τείχη της; Ποια η στάση τους έναντι των ανθρώπων του μόχθου; Η αντιμετώπισή της, τελικά, θυμίζει αυτή του ισχυρού άρχοντα της υπαίθρου;

Μια σειρά ερωτήσεων προκύπτουν, όταν μαθαίνουμε γι’ αυτή την άνθιση των πόλεων. Πρόκειται για μια μετάβαση των ατόμων με στόχο τη δημιουργία πολιτειακών οργανώσεων με κοινούς οικονομικούς σκοπούς και, συνάμα, την οικονομική ισχυροποίησή τους. Η πόλη πρόσφερε ελπίδες για την ολοκλήρωση των παραπάνω. Βασική συνθήκη, όμως, για τη διατήρηση της εξουσίας της ήταν η υπαίθριος χώρα γύρω από τις πόλεις. Ο ρόλος αυτής της περιοχής γύρω από την πόλη είναι κομβικός και αυτό έγκειται στο γεγονός ότι η ίδια είχε επιβάλει ευνοϊκές συνθήκες για κάτι τέτοιο.

Σταδιακά, οι πόλεις εξουσιάζουν τη γύρω περιοχή με τη δημιουργία μιας συνθήκης δικαίου, που συνέθλιβε τον αγρότη. Η ίδια δημιουργεί ένα μονοπώλιο αγοράς, που οι τιμές αγοράς προϊόντων προς κατανάλωση αρχίζουν να ορίζονται από την ίδια. Σε όλα τα παραπάνω, προστίθεται και το δεδομένο ότι οι αστικές εθνοφυλακές αρχίζουν να συγκροτούνται από τους ίδιους τους αγρότες. Η κατάσταση για τους μικροκαλλιεργητές μοιάζει να δυσχεραίνει. Για τις ιταλικές μεσαιωνικές πόλεις, η γύρω από την πόλη περιοχή ονομάζονταν “contado”, δηλαδή «εξοχή» και οι καλλιεργητές της “contadini”. Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι ότι, ακόμα και στις περιπτώσεις αυτών των ιταλικών πόλεων, που είχαν πλουτίσει από την εμπορική δραστηριότητα που ανέπτυσσαν,  όπως Μιλάνο, Μπριζ, Βενετία, Γένουα, Σιένα κ.λπ., είχαν την ανάγκη να επιβληθούν και να επωφεληθούν οικονομικά από τη γη.  Η σημασία της, λοιπόν, είναι μεγάλη και αυτό είναι που αξίζει να διερευνηθεί. Ποιος ο λόγος κυριαρχίας μιας εκτάσιμης γης έξω από τα τείχη τόσο ισχυρών πόλεων; Ποιο το όφελος, τελικά, των ίδιων;

Προκειμένου να δοθούν απαντήσεις σε όλα τα παραπάνω ερωτήματα, το παράδειγμα μιας ιταλικής μεσαιωνικής πόλης στο χρονικό διάστημα άνθισής της, κατά τον 12^ο-14^ο αιώνα, αξίζει να χρησιμοποιηθεί. Η πόλη της Troia αποτελεί ένα χρήσιμο παράδειγμα. Η μεγάλη έκταση γης που είχε στα περίχωρά της ήταν αυτή που της εξασφάλισε, τελικά, κατάλληλες συνθήκες προκειμένου να προστατευτεί, να διαχειρίζεται και να λειτουργεί τις αγορές της. Η ίδια, μάλιστα, προσπάθησε να εγκαταστήσει καλλιεργητές στα περίχωρά της, δημιουργώντας θελκτικές συνθήκες, στόχο τον οποίο και πέτυχε τελικά, αφού τεκμήρια οικισμών και πολλών ακόμα στοιχείων αναδεικνύουν την αύξηση των οικισμών κατά τον 12^ο αιώνα. Η εγκατάσταση των ανθρώπων της εργασίας στις περιοχές σήμαινε παραγωγή και κέρδος. Ένα κέρδος, που θα εξασφαλιζόταν μέσα από τη λήψη φορολογικών εσόδων και δασμών και δανείων.

Αυτό που είναι ενδιαφέρον με τη συγκεκριμένη πόλη είναι το γεγονός ότι η ίδια αποτελούσε ενδιάμεσο κέντρο προσφοράς από την Tavoliere στα ανατολικά και ζήτησης από τα νότια και δυτικά των Απεννίνων. Αν η Troia, λοιπόν, δεν είχε αναπτύξει μια αγορά από το contado της, δεν θα είχε αναπτύξει συγκεκριμένες οικονομικές και εμπορικές δραστηριότητες και άρα δεν θα είχε φτάσει από τα μέσα του 12^ου αιώνα στο επίπεδο που είχε φτάσει. Έτσι, δεν είναι τυχαίο που η πόλη της Troia άρχισε να ανθίζει, όταν, συστηματικά πια, το contado καλλιεργούνταν.

Μέσα σε όλο αυτό το πλαίσιο κυριαρχίας και εξουσίας της υπαίθριου χώρας γύρω από τα τείχη των ισχυρών πόλεων, ελέγχου άλλων πυκνοκατοικημένων κοινοτήτων κοντά τους και άσκησης επιρροής σε ημι-ανεξάρτητες πόλεις, οι ισχυρότερες γνώριζαν ότι έπρεπε να ακολουθήσουν μια έξυπνη πολιτική. Το να ασκήσουν μεγάλες πιέσεις στους καλλιεργητές θα έφερνε το αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό που επιθυμούσαν. Ο ανταγωνισμός των ισχυρών πόλεων ήταν μεγάλος και το διακύβευμα επί της καλλιέργειας των γύρω περιοχών τους σημαντικό. Ένας δυσαρεστημένος από τη φορολογία και τη μεταχείρισή του αγρότης μπορούσε να εγκαταλείψει τη γη και να αναζητήσει αλλού ένα καταφύγιο. Πολλές ήταν εκείνες οι γειτονικές πόλεις που δημιουργούσαν ικανοποιητικά κίνητρα στους μικροκαλλιεργητές για να εγκατασταθούν στη γη τους. Συγκεκριμένα, υπόσχονταν βελτίωση της κατάστασής τους και προσέφεραν ειδικές παραχωρήσεις σε έναν δυσαρεστημένο contadino.

Ας μην ξεχνάμε, εξάλλου, πως η παραγωγή ενός αγρότη έπεφτε συχνά θύμα των συνθηκών του συγκυριακού και μιας σειράς από φυσικές καταστροφές. Αυτές οι δυσκολίες, σε συνδυασμό με τα υπέρογκα ποσά, που πολλές πόλεις απαιτούσαν από τους φορολογούμενους μικροκαλλιεργητές τους, απλώς τους εξασθενούσαν ακόμα περισσότερο και, τελικά, το αποτέλεσμα ήταν προδικασμένο: φτωχοί αγρότες που γίνονταν ακόμα πιο φτωχοί και, συνάμα, και κακοί φορολογούμενοι για τις πόλεις.

Καταλήγοντας, ο ρόλος του contado για τις πόλεις ήταν καθοριστικός. Ο τρόπος, όμως, που επιβάλλονταν σε αυτό, έφερε ένα προδιαγεγραμμένο αποτέλεσμα. Σε αυτές τις συνθήκες  καταπίεσης, δεν ήταν λίγοι οι εξαγριωμένοι αγρότες, οι οποίοι απαιτούν αλλαγή των συνθηκών. Μέχρι τώρα γνωρίζαμε για τους φεουδάρχες σε περιοχές, οι οποίοι, φοβούμενοι τις αντιδράσεις των αγροτών τους, κλείνονταν στο κάστρο τους, λαμβάνοντας όσο το δυνατόν καλύτερα μέτρα ασφαλείας. Ανάλογα ξεκίνησαν να κινούνται και οι πόλεις, οι οποίες τα βράδια σήκωναν την κρεμαστή γέφυρα, από την οποία μπορούσε κανείς να εισέλθει έως τις πύλες της, τοποθετούσαν αλυσίδες και οχυρώνονταν καταλλήλως.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Goff Jacques. (1993), Ο πολιτισμός της μεσαιωνικής δύσης, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Βάνιας
• Caferro, William (1994), “City and Countryside in Siena in the Second Half of the Fourteenth Century”, The journal of economy history, vol. 54/1, Cambridge: Cambridge University Press.Διαθέσιμο εδώ
• Oldfield, Paul (2005) “Rural settlement and economic development in Southern Italy: Troia and its contado, c.1020 – c.1230”, Journal of Medieval History, vol. 31, Leeds: University of Leeds