Της Κατερίνας Γκόσντεν,
Το παρελθόν της Αρχαίας Αιγύπτου προκαλεί ένα τεράστιο ενδιαφέρον στον κόσμο, ήδη από την αρχαιότητα σε συγγραφείς, όπως ο Ηρόδοτος, μέχρι και σήμερα, όπου ο καθένας μας λίγο πολύ γνωρίζει τα βασικά χαρακτηριστικά του πολιτισμού της, χάρη σε ντοκιμαντέρ, ταινίες και γενικότερα μία έμμεση αφομοίωση των πιο γνωστών στοιχείων της ιστορίας της Αιγύπτου. Πέρα από τις Πυραμίδες της Γκίζας και τον τάφο του Τουταγχαμών, μεγάλο θαυμασμό προκαλούν οι μούμιες και ο τρόπος με τον οποίον οι αρχαίοι Αιγύπτιοι διατηρούσαν τα σώματα των νεκρών τους. Γιατί, όμως, έμπαιναν στη διαδικασία να διατηρήσουν τα σώματά τους έτσι όπως ήταν στη ζωή, σε τι αποσκοπούσε η ταρίχευση, ποια τα στάδια αυτής της πρακτικής και πώς αυτή σχετίζεται με τη νεκρική ιδεολογία της Αιγύπτου συνολικά;
Η βασικότερη ιδεολογία γύρω από τον θάνατο είναι μάλλον γνωστή στους περισσότερους. Η πίστη στην ύπαρξη της μεταθανάτιας ζωής αποτέλεσε βασικό άξονα της κοσμοθεωρίας των Αιγυπτίων. Για αυτούς ο θάνατος δεν είχε κατά βάση αρνητικό πρόσημο, αφού δεν σηματοδοτούσε το τέλος της ύπαρξης, αλλά τη μετάβαση σε μία άλλη ζωή στον Άλλον Κόσμο. Η ζωή αυτή θεωρούνταν παραδεισένια σε σχέση με αυτήν στον επίγειο κόσμο και αιώνια, γι’ αυτό και φρόντιζαν να ετοιμάσουν το σώμα με τον σωστό τρόπο, προκειμένου να μην συναντήσει ο νεκρός δυσκολίες στη νέα του ζωή. Εδώ βρίσκεται και η σημασία της ταρίχευσης. Το νεκρό σώμα έπρεπε να διατηρηθεί όσο πιο καλά γινόταν, έτσι ώστε η ψυχή που εγκαταλείπει το σώμα να μπορέσει να το αναγνωρίσει στη μεταθανάτια ζωή. Επιπλέον, πιστευόταν πως προκειμένου η ψυχή να συνεχίσει το ταξίδι της στο επόμενο στάδιο, το σώμα θα έπρεπε να παραμείνει ακέραιο.
Το προσδόκιμο όριο ζωής στην Αίγυπτο δεν ήταν μεγάλο, άρα καταλαβαίνουμε γιατί έδιναν βάση σε νεκρικές τελετουργίες και την προετοιμασία του σώματος, για μία ζωή που υποσχόταν αιωνιότητα. Μία ολόκληρη νεκρική γραμματεία διαμορφώνει τη νεκρική ιδεολογία, η οποία αποτελείται από κείμενα που εμφανίζονταν αρχικά σε πυραμίδες και αργότερα σε σαρκοφάγους και παπύρους με σκοπό να βοηθήσουν τον νεκρό στο ταξίδι του. Οι τάφοι τους, επίσης, θεωρούνταν πως θα έπρεπε να είναι πλήρως εξοπλισμένοι με τα απαραίτητα, όπως η προσωπική περιουσία και τα κατοικίδιά τους. Τα κτερίσματα που βρέθηκαν σε ταφές του πολιτισμού Μπαντάρι (περ. 5000 π.Χ.) υποδεικνύουν, ίσως, την πίστη σε μία άλλη ζωή μετά τον θάνατο, ήδη από την Προδυναστική Περίοδο, δηλαδή πριν την ενοποίηση του αιγυπτιακού κράτους και την διαμόρφωση του πολιτισμού που σε εμάς είναι τόσο διάσημος σήμερα.
Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πίστευαν, πως το ανθρώπινο σώμα αποτελούνταν από πολλές υποστάσεις, που έπρεπε να διατηρηθούν κι αυτές. Η διαδικασία της ταρίχευσης, δηλαδή, αποσκοπούσε και στη διασφάλιση της προστασίας όλων των υποστάσεων του σώματος, που ήταν απαραίτητες για τη μετάβαση και την επιβίωση στον Άλλον Κόσμο. Οι υποστάσεις ήταν το φυσικό σώμα, η καρδιά, το όνομα, η σκιά, το πνεύμα, η ζωοποιός δύναμη και η ψυχή. Όλες ήταν εξίσου σημαντικές, αλλά ορισμένες έχουν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η καρδιά αποτελούσε αυτό που εννοούμε εμείς σήμερα «εγκέφαλο», δηλαδή ήταν το κέντρο αντιλήψεων και σκέψεων και το σημείο που βρίσκεται η ταυτότητα του ατόμου, γι’ αυτό και κατά τη διάρκεια της ταρίχευσης δεν αφαιρείται, σε αντίθεση με τα άλλα εσωτερικά όργανα.
Η καρδιά, επιπλέον, ήταν απαραίτητη για τη λεγόμενη «ψυχοστασία». Η καρδιά του νεκρού ζυγιζόταν μαζί με το φτερό της Μάατ (θεά της δικαιοσύνης και της κοσμικής αρμονίας). Αν η καρδιά ήταν πιο ελαφριά από το φτερό, αυτό σήμαινε πως ο νεκρός είχε διαπράξει καλές πράξεις στη ζωή του και μπορούσε να εισέλθει στον Άλλον Κόσμο, αν, όμως, ήταν πιο βαριά η καρδιά του τρωγόταν από τον Θεό Αμέντι και ο νεκρός έπαυε να υπάρχει για πάντα. Μία υπόσταση εξίσου ενδιαφέρουσα είναι αυτή του ονόματος. Σύμφωνα με την κοσμογονία της Μέμφιδας, ο δημιουργός θεός Πτα ή Φθα δημιούργησε τον κόσμο μέσα από την εκφορά του λόγου, δηλαδή ό,τι είπε, έγινε. Με δεδομένο αυτό ο κάθε άνθρωπος υπάρχει, επειδή έχει όνομα που παράχθηκε από τον λόγο. Η σημασία του ονόματος για την ασφαλή μετάβαση στην άλλη ζωή επιβεβαιώνεται και σε ένα σύνολο νεκρικών κειμένων, γνωστό ως «Βιβλίο των Πυλών». Στο ταξίδι του προς τον Άλλον Κόσμο ο νεκρός χρειάζεται να περάσει μέσα από πύλες, οι οποίες φυλάσσονται από έναν φύλακα και προκειμένου να περάσει τις πύλες, ο νεκρός είναι απαραίτητο να γνωρίζει τα ονόματα των φυλάκων.
Όπως γίνεται κατανοητό, η πρακτική της ταρίχευσης αποτελεί ένα εξαιρετικά σημαντικό στοιχείο της αρχαίας αιγυπτιακής νεκρικής ιδεολογίας. Στην Προδυναστική Περίοδο υπήρχαν φυσικές ταριχεύσεις, λόγω της μεγάλης ξηρασίας. Όταν, όμως, άρχισαν να τοποθετούν τους νεκρούς σε ξύλινα φέρετρα και παρατήρησαν ότι το σώμα δεν διατηρούνταν καλά, ξεκίνησαν να αφαιρούν τα εσωτερικά όργανα των νεκρών, ώστε να μειωθεί η υγρασία. Η πρακτική της ταρίχευσης με συγκεκριμένα στάδια θα εδραιωθεί στη διάρκεια του Παλαιού Βασιλείου (2613 – 2181 π.Χ.), αλλά υπάρχει μία απουσία αιγυπτιακών πηγών για αυτήν, ενώ τις περισσότερες πληροφορίες τις αντλούμε από τον Ηρόδοτο και τον Διόδωρο τον Σικελιώτη.
Σε γενικές γραμμές, τα στάδια της ταρίχευσης ενός σώματος ήταν τα εξής. Το σώμα αρχικά καθαριζόταν με το διάλυμα «νάτρον» που αποσκοπούσε στην «αποξήρανσή» του, ενώ μετά αφαιρούνταν ο εγκέφαλος με ένα αγκίστρι μέσω του ρουθουνιών. Στη συνέχεια προχωρούσαν στην αφαίρεση των εσωτερικών οργάνων (στομάχι, πνεύμονες, έντερα, συκώτι) πλην της καρδιάς, μέσα από μία τομή που έκαναν στην αριστερή πλευρά της κοιλιάς. Αφυδάτωναν το εσωτερικό του σώματος ξανά με νάτρον και έπειτα κάλυπταν το σώμα με αρωματικά έλαια ή ρητίνες. Από εκεί και πέρα, το σώμα περιτυλίγεται με λινό ύφασμα και ορισμένες φορές τοποθετούνταν ανάμεσα στο ύφασμα φυλαχτά και προσέθεταν ένα προσωπείο, ενώ τα όργανα που είχαν αφαιρεθεί τοποθετούνταν μέσα στα λεγόμενα «κανωπικά αγγεία». Το κάθε αγγείο προοριζόταν για ένα όργανο.
Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, υπήρχαν τρία είδη ταρίχευσης. Τα στάδια διαφοροποιούνταν ανάλογα με το κόστος. Το «καλύτερο» είδος ήταν φυσικά και το πιο ακριβό, γι’ αυτό και οι άνθρωποι συνήθως επέλεγαν αυτό που μπορούσαν να καλύψουν οικονομικά. Όσο πιο φθηνή ήταν η διαδικασία, τόσο περισσότερα βήματα υπολείπονταν. Παρ’ όλα αυτά, ο σκοπός ήταν πάντα ο ίδιος: η διατήρηση του σώματος σε όσο το δυνατόν καλύτερη κατάσταση. Η οικονομική άνεση και η κοινωνική τάξη του νεκρού έπαιζαν σημαντικό ρόλο. Τα φυλαχτά προορίζονταν για τους πλουσιότερους, όπως και το λινό ύφασμα. Οι πιο φτωχοί έδιναν κομμάτια των ρούχων τους για το περιτύλιγμα του σώματός τους. Στο Μέσο Βασίλειο η προσθήκη προσωπείου έγινε κοινή πρακτική, αλλά τα χρυσά και αργυρά προσωπεία προορίζονταν μονάχα για βασιλικές ταφές, όπως η μάσκα του Τουταγχαμών, ενώ τα υπόλοιπα ήταν κατασκευασμένα από πιο φθηνά υλικά.
Οι άνθρωποι δεν ήταν οι μόνοι που ταριχεύονταν. Πολλά ζώα, όπως οι γάτες, οι σκύλοι, τα φίδια και οι ταύροι περνούσαν από παρόμοια διαδικασία μετά τον θάνατό τους, ενώ αρκετά από αυτά είχαν χρησιμοποιηθεί σε θυσίες για θεούς. Είναι φανερό, πως η πρακτική της ταρίχευσης πέρασε από πολλές φάσεις και στη διάρκεια των χρόνων εξελισσόταν. Σε μία πρώιμη φάση θεωρούνταν πως μόνο οι Φαραώ μπορούσαν να κερδίσουν την αιώνια ζωή, αλλά αυτό με την πάροδο του χρόνου άλλαξε. Αυτή η διαδικασία διατήρησης του σώματος κράτησε πολλούς αιώνες μέχρι που άρχισε να φθίνει η χρήση της μετά την 1η χιλιετία π.Χ. Ο μεγάλος αριθμός «μουμιοποιημένων» σωμάτων που εντοπίζουν αρχαιολόγοι σήμερα μας προκαλεί συγκίνηση και ενδιαφέρον, διότι μας υπενθυμίζει πόσο πολύ οι αρχαίοι Αιγύπτιοι φρόντιζαν τους νεκρούς τους με μεγάλο κόπο και λεπτομέρεια, ώστε να τους εξασφαλίσουν την καλύτερη μεταθανάτια ζωή στον Άλλον Κόσμο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Attar, Rob (2020), Guidebook to the Ancient Egyptian afterlife, History Extra. Διαθέσιμο εδώ
- Baines, John, Ancient Egyptian Religion, Britannica. Διαθέσιμο εδώ
- Canadian Museum of History, Mummification. Διαθέσιμο εδώ
- Mark, Joshua (2017), Mummification in Ancient Egypt, World History Encyclopedia, World History Encyclopedia. Διαθέσιμο εδώ
- Mark, Joshua (2018), The Egyptian Afterlife & The Feather of Truth, World History Encyclopedia. Διαθέσιμο εδώ
