Της Δήμητρας Αργυρού,
Ο Ουκρανός Πρόεδρος, Volodymyr Zelenskyy, μίλησε στο αμερικανικό Κογκρέσο, μέσω βιντεοσύνδεσης, στις 16 Μαρτίου 2022, και, μεταξύ άλλων, αιτήθηκε πρόσθετη βοήθεια από τον αμερικανικό στρατό. Ο Zelenskyy επέμεινε στο αίτημά του, όπως έχει κάνει και τις προηγούμενες μέρες, και τόνισε πως είναι αδήριτη ανάγκη να απαγορευθούν οι πτήσεις πάνω από είτε μέρος είτε, ενδεχομένως, και όλης της Ουκρανίας.
Από την πρώτη στιγμή εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία, στις 24 Φεβρουαρίου 2022, οι ΗΠΑ έχουν υποστηρίξει ότι η εγκαθίδρυση μιας τέτοιας απαγορευμένης ζώνης (no-fly zone) δεν αποτελεί βιώσιμη επιλογή, καθώς αυτό θα κλιμάκωνε περισσότερο την κατάσταση. Ωστόσο, τα επανειλημμένα αιτήματα για τη δημιουργία μιας τέτοιας ζώνης από τον Zelenskyy, έχουν τύχει υποστήριξης τόσο από ορισμένα μέλη του ίδιου του αμερικανικού κογκρέσου, για μια περιορισμένη απαγορευμένη ζώνη πάνω από, ενδεχομένως, μέρος της Ουκρανίας, όσο και από το Εσθονικό Κοινοβούλιο. Η θέση της Εσθονίας είναι πλήρως κατανοητή, εφόσον πρόκειται για ένα μικρό κράτος του ΝΑΤΟ, που συνορεύει με τη Ρωσία. Πρέπει, όμως, να σημειωθεί ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των κρατών αντίκειται σε ένα τέτοιο αίτημα.
Οι ζώνες απαγόρευσης πτήσεων, ή αλλιώς no-fly zones, δεν αποτελούν εναέριο αποκλεισμό (aerial blockade). Οι εναέριοι αποκλεισμοί, όπως αυτοί που εφαρμόσθηκαν στον πόλεμο του Κόλπου (1990-1991), είναι μια πολεμική επιχείρηση, μια μέθοδος πολέμου, που σχεδιάστηκε για να εμποδίζει την είσοδο και την έξοδο αεροσκαφών όλων των κρατών από συγκεκριμένα αεροδρόμια ή παράκτιες περιοχές που ελέγχει ο εχθρός. Ο πρωταρχικός σκοπός είναι να εμποδίσουν τα ουδέτερα αεροσκάφη από το να μεταφέρουν υλικό στον εχθρό.
Αντίθετα, οι ζώνες απαγόρευσης πτήσεων (no-fly zones) είναι ένα τρισδιάστατο κομμάτι εναέριου χώρου, στον οποίο απαγορεύεται να πετούν καθορισμένα αεροσκάφη. Τέτοιες ζώνες δημιουργούνται, συνήθως, χωρίς τη συγκατάθεση του ενδιαφερόμενου κράτους. Για παράδειγμα, τέτοιες στρατιωτικές επιχειρήσεις και δημιουργία ζωνών ασφαλείας σε εμπόλεμες περιοχές υπήρξαν: η επιχείρηση Provide Comfort (1991-1997), Northern Watch (1997-2003), Southern Watch (1992-2003), αλλά και η επιχείρηση Unified Protector του ΝΑΤΟ, το 2011, που τοποθετήθηκαν χωρίς τη συγκατάθεση του Ιράκ και της Λιβύης, αντίστοιχα. Οι ζώνες απαγόρευσης μπορεί, όμως, να είναι και συναινετικές, όπως η επιχείρηση Deny Flight του ΝΑΤΟ, το 1993, πάνω από τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Όπως φανερώνουν αυτές οι επιχειρήσεις, ενδέχεται να επιβληθούν από «συνασπισμούς των πρόθυμων», ή από έναν περιφερειακό οργανισμό όπως το ΝΑΤΟ.
Σύμφωνα με το Manual on the International Law Applicable to Air and Missile Warfare (AMW) project, οι ειδικοί που πήραν μέρος σε αυτό συμφώνησαν ότι: ένα εμπόλεμο μέρος μπορεί να δημιουργήσει και να επιβάλει μια ζώνη απαγόρευσης πτήσεων στο δικό του ή στον εχθρικό εθνικό εναέριο χώρο. Η έναρξη, η διάρκεια, η τοποθεσία και η έκταση των ζωνών απαγόρευσης πτήσεων πρέπει να κοινοποιούνται δεόντως σε όλους τους ενδιαφερόμενους. Ένα αεροσκάφος που εισέρχεται σε ζώνη απαγόρευσης πτήσεων, χωρίς ειδική άδεια, ενδέχεται, να δεχθεί επίθεση. Γίνεται, λοιπόν, αντιληπτό πως, όταν έχει δημιουργηθεί νόμιμα μια ζώνη απαγόρευσης πτήσεων, μπορεί να ασκηθεί θανατηφόρα βία, με την επιφύλαξη των κανόνων του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου (IHL), στην διάρκεια ένοπλης σύγκρουσης. Οι κανόνες εμπλοκής, συχνά, προβλέπουν ενισχυμένα μέσα επαλήθευσης πριν από την πυροδότηση αεροσκάφους στη ζώνη.
Ο σκοπός μιας ζώνης απαγόρευσης πτήσεων είναι, συνήθως, ανθρωπιστικός. Ωστόσο, μπορεί, επίσης, να υποκινείται, τουλάχιστον εν μέρει, από στρατιωτικούς λόγους. Οι ζώνες απαγόρευσης πτήσεων χρησιμοποιούνται, συχνά, για την προστασία των αμάχων στο έδαφος από επιθέσεις πολεμικών αεροσκαφών και για την αποτροπή μιας χώρας από το να αποκτήσει υπεροχή στον εναέριο χώρο και, επομένως, έλεγχο του, πάνω από ένα πεδίο μάχης.
Μια ζώνη απαγόρευσης πτήσεων είναι νόμιμη όταν εγκρίνεται από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, σύμφωνα με το Κεφάλαιο VII του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Βάσει του άρθρου 39, το Συμβούλιο Ασφαλείας μπορεί να καθορίσει εάν μια κατάσταση ισοδυναμεί με «απειλή για την ειρήνη, παραβίαση της ειρήνης ή πράξη επιθετικότητας». Μόλις λάβει μια τέτοια απόφαση, και εφόσον τα μη αναγκαστικά μέτρα για την αντιμετώπιση της κατάστασης έχουν αποτύχει ή είναι απίθανο να επιτύχουν, το Συμβούλιο Ασφαλείας μπορεί να εγκρίνει «ενέργειες από αεροπορικές, θαλάσσιες ή χερσαίες δυνάμεις που μπορεί να είναι αναγκαίες για τη διατήρηση ή την αποκατάσταση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας», σύμφωνα με το άρθρο 42.
Θεωρητικά είναι πιθανό ότι μια τέτοια ζώνη θα μπορούσε να εγκαθιδρυθεί, σύμφωνα με το ψήφισμα 377(V) της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών και το Ψήφισμα Ενώσεως για την Ειρήνη (Uniting for Peace Resolution). Οι υποστηρικτές του προτείνουν ότι επιτρέπει στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ να εξουσιοδοτήσει δράση, όταν το Συμβούλιο Ασφαλείας δεν έχει ασκήσει την ευθύνη του για τη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας, λόγω αρνησικυρίας (veto) από ένα μόνιμο μέλος.
Όμως, η έγκριση του ΟΗΕ, είτε με τη μορφή ψηφίσματος του Συμβουλίου Ασφαλείας, σύμφωνα με το Κεφάλαιο VII, είτε με το Uniting for Peace Resolution, δεν είναι απαραίτητη. Κάθε κράτος έχει κυριαρχικό δικαίωμα να καθορίζει ποια αεροσκάφη μπορεί να είναι παρόντα στον εθνικό του εναέριο χώρο. Ως εκ τούτου, μπορεί νόμιμα να καλέσει τα μαχητικά αεροσκάφη άλλων κρατών σε αυτόν τον εναέριο χώρο. Η πρόσκληση χαρακτηρίζεται ως «συναίνεση». Επιπροσθέτως, το κράτος απολαμβάνει επίσης το κυριαρχικό δικαίωμα να απαγορεύει την είσοδο αεροσκαφών στον εναέριο χώρο του, εκτός εάν το διεθνές δίκαιο δικαιολογεί την παρουσία τους. Πρέπει, όμως, να σημειωθεί, πως η συγκατάθεση που δίνει ένα κράτος καθορίζει μόνο τον νομικό χαρακτήρα της παρουσίας αεροσκαφών επιβολής (νόμιμων) και απαγόρευσης (παράνομων). Το αν τα αεροσκάφη επιβολής μπορούν να χρησιμοποιήσουν βία εναντίον των καθορισμένων παράνομων αεροσκαφών είναι ένα ξεχωριστό ζήτημα.
Πάντως, σε κάθε περίπτωση, το κράτος απολαμβάνει το δικαίωμα αυτοάμυνας κατά της «ένοπλης επίθεσης», σύμφωνα με το άρθρο 51 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και το εθιμικό διεθνές δίκαιο. Ταυτοχρόνως, το άρθρο 51 επιτρέπει ρητά τη «συλλογική» αυτοάμυνα, κατόπιν αιτήματος και σύμφωνα με τις παραμέτρους που ορίζει σε ένα κράτος που έχει δικαίωμα ατομικής αυτοάμυνας. Για παράδειγμα η Ουκρανία υπέβαλε αυτό το αίτημα με τη μορφή έκκλησης για ζώνη απαγόρευσης πτήσεων.
Για τη συγκεκριμένη περίπτωση της Ουκρανίας αναδύονται πολλά ζητήματα και ερωτήματα γύρω από την επιβολή μιας ζώνης απαγόρευσης πτήσεων και φόβοι πως θα πυροδοτούσε μια διεθνή ένοπλη σύγκρουση. Η απλή κήρυξη μιας τέτοιας ζώνης, εάν πλαισιωθεί με καθαρά ανθρωπιστικούς όρους, δεν θα έφερνε εκείνα τα κράτη που θα συνεισφέρουν μέσα επιβολής του νόμου στη συνεχιζόμενη σύγκρουση. Κρίσιμο κρίνεται, όμως, το σημείο που τα αεροσκάφη τρίτων κρατών εμπλακούν σε πολεμικές επιχειρήσεις για την επιβολή της ζώνης και λάβει χώρα σύγκρουση (για παράδειγμα κατάρριψη ρωσικού στρατιωτικού αεροσκάφους για τον τερματισμό της ρωσικής απειλής).
Αξίζει να σημειωθεί και η άποψη πως, επειδή το αεροσκάφος επιβολής θα εκτελούσε ανθρωπιστική αποστολή και θα βρισκόταν νόμιμα στον εναέριο χώρου του Ουκρανικού κράτους, οποιαδήποτε έναρξη εχθροπραξιών εναντίον του, από ρωσικά αεροσκάφη ή επίγειες δυνάμεις, θα χαρακτηριζόταν ως αθέμιτη χρήση βίας από τη Ρωσία, κατά παράβαση του άρθρου 2(4) του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και το εθιμικό διεθνές δίκαιο. Μια τέτοια χρήση βίας από τη Ρωσία θα μπορούσε ακόμη και να φτάσει στο επίπεδο μιας «ένοπλης επίθεσης», δίνοντας, έτσι, στο κράτος του αεροσκάφους ένα ανεξάρτητο δικαίωμα αυτοάμυνας (χωριστό από αυτό της Ουκρανίας), σύμφωνα με το άρθρο 51 και το εθιμικό δίκαιο.
Εν κατακλείδι, μελλοντικά θα φανεί εάν η επιδείνωση της κατάστασης στην Ουκρανία θα εξαναγκάσει τα κράτη να επανεξετάσουν τη θέση τους, σχετικά με τη δημιουργία ζώνης απαγόρευσης πτήσεων. Ωστόσο, εάν και εφόσον εφαρμοσθεί, θα πρέπει να γίνει σε μια τεκμηριωμένη νομική βάση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- ”A no-fly zone over Ukraine and International Law”, διαθέσιμο εδώ
- ”Ukraine wants a no-fly zone. What does this mean, and would one make any sense in this war?”, διαθέσιμο εδώ
