Της Ταξιαρχίας Κοζπή,
Η χαρισματικότητα δεν είναι ταμπέλα, αφορά ένα αναπτυξιακό στάδιο, με την ολοκλήρωση του οποίου το άτομο θα αποκτήσει τη δική του ξεχωριστή ταυτότητα. Δεν είναι παθολογία, δεν είναι διαταραχή ούτε χρήζει αντιμετώπισης. Οι φορείς της ταυτότητας αυτής απαντούν στο όνομα χαρισματικοί. Για το ευρύ κοινό, η χαρισματικότητα φαντάζει κάτι ξένο. Κι όμως, χαρισματικά άτομα ζουν ανάμεσά μας, είναι οι ιδιόρρυθμοι συμμαθητές μας, οι «περίεργοι» γείτονές μας, αυτός ο συνάδελφος που δεν έχει κοινωνικές σχέσεις με κανέναν, το παιδί της θείας που συναναστρέφεται μόνο με μεγαλύτερους και η θεία ανησυχεί. Χαρισματικός μπορεί να είσαι και εσύ ο ίδιος.
Οι όροι «Χαρισματικοί και Ταλαντούχοι» (Gifted and Talented) αφορούν τους ανθρώπους που έχει διαπιστωθεί ότι διαθέτουν μοναδικές και εξαιρετικές ικανότητες, ενώ παράλληλα είναι ικανοί να σημειώσουν υψηλές επιδόσεις. Η αναγνώριση της χαρισματικότητας από την επιστημονική και μη κοινότητα έχει λάβει παγκόσμιες διαστάσεις. Το ενδιαφέρον για τους χαρισματικούς και ιδιαίτερα τα χαρισματικά παιδιά μεταφράζεται σε ενημέρωση από τα μέσα πληροφόρησης, διεξαγωγή ποικίλλων άρθρων, δημιουργία και δημοσίευση ακαδημαϊκών ή και επιστημονικών εργασιών, διοργάνωση ημερίδων και συνεδρίων, καθώς και οργάνωση σεμιναρίων και εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Όπως γίνεται αντιληπτό, αρκετή θεωρία και έρευνα αλλά ανεπαρκής ή και καθόλου πράξη. Η χαρισματικότητα απαιτεί εμπειρική γνώση και πρακτική προσέγγιση, προκειμένου τα χαρισματικά άτομα να αντιμετωπίσουν τις ιδιαίτερες συναισθηματικές και κοινωνικές απαιτήσεις τους.
Η χαρισματικότητα δεν έχει προσδιοριστεί εννοιολογικά με ακρίβεια από την επιστημονική κοινότητα, λόγω της πολυπλοκότητας της. Ο κάθε ερευνητής διαθέτει την δική του οριοθέτηση και προσέγγιση. Η χαρισματικότητα ως έννοια διαφέρει από χώρα σε χώρα, καθώς κάθε κοινωνία διαθέτει τις δικές της απόψεις και αντιλήψεις σχετικά με την νοητική ικανότητα του ανθρώπου. Αρκετοί είναι αυτοί που συγχέουν και πολλές φορές ταυτίζουν την χαρισματικότητα με έννοιες όπως η νοημοσύνη και η ευφυΐα. Το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας ορίζει τον χαρισματικό ως κάποιον «που έχει κάποιο χάρισμα, συνήθ. για δημόσια πρόσωπα προικισμένα με ιδιαίτερες ικανότητες, που κερδίζουν την λαϊκή υποστήριξη και κυβερνούν: ~ηγέτης. Χαρισματική ηγεσία» ενώ ο Μπαμπινιώτης (2010) θεωρεί τη λέξη χαρισματικός, παράγωγο του χαίρω: χάρις, χαρίζω, χάρισμα, χαρισματικός. Το ταλέντο ορίζεται στο ίδιο λεξικό ως «ιδιαίτερη φυσική ικανότητα χάρισμα κυρίως στον πνευματικό ή καλλιτεχνικό τομέα» και ταυτίζεται με τη χαρισματικότητα για να τονιστεί το έμφυτο των ικανοτήτων του ανθρώπου, που είναι πάνω από τον μέσο όρο. Υπάρχουν, επίσης σχετικές αναφορές για τα λεγόμενα «παιδιά θαύματα», τους «μικρούς Αϊνστάιν».
Όμως η χαρισματικότητα πότε γίνεται εμφανής; Έχει διαπιστωθεί ότι τα χαρισματικά γνωρίσματα μπορούν να αναγνωριστούν από νωρίς σε βρέφη, νήπια ακόμα και σε νεογέννητα, αρκεί να ξέρουμε τι πρέπει να παρατηρήσουμε. Δύο από τα πιο αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά που παρατηρούνται σε μωρά που αργότερα θα χαρακτηριστούν ως χαρισματικά είναι η αυξημένη εγρήγορση και η ανάγκη για συνεχή διανοητική διέγερση. Τι ακριβώς σημαίνουν αυτά; Με την εγρήγορση οι ειδικοί εννοούν τη συμπεριφορά του χαρισματικού μωρού όπου παρατηρεί συνεχώς, ακολουθεί με τα μάτια του ανθρώπους και αντικείμενα αλλά και στρέφει το κεφάλι του σε ήχους και φως. Η διανοητική διέγερση είναι ιδιαίτερα αισθητή σε χαρισματικά μωρά και σημαίνει την ανάγκη για συνεχή έκθεση σε ερεθίσματα με προτίμηση σε άγνωστα και απαξίωση προς τα γνωστά. Τα βρέφη δεν μπορούν να κινηθούν και ως αποτέλεσμα αυτού μπορούν να δουν μόνο ότι βρίσκεται ακριβώς μπροστά τους.
Τα χαρισματικά βρέφη επιζητούν συνεχώς καινούργια ερεθίσματα, νέα οπτικά πεδία και θα καταλήξουν εκνευρισμένα ή «ιδιότροπα» εάν οι γονείς τους δεν ικανοποιήσουν αυτή τους την ανάγκη για πνευματική κινητοποίηση. Υπάρχουν ορισμένες εμπειρικές μελέτες, οι οποίες δείχνουν ότι τα χαρισματικά μωρά διαθέτουν υπερευαισθησίες σε μυρωδιές, ήχους, υφές, ενώ παράλληλα εμφανίζουν έντονες δερματικές αλλεργίες ή γαστρεντερικές διαταραχές όπως η δυσανεξίες στο γάλα και σε κάποιες άλλες τροφές αργότερα. Γενικά, τα χαρισματικά μωρά αναπτύσσονται ταχύτερα σε σχέση με το μέσο όρο και πολλές φορές παραλείπουν ορισμένα αναπτυξιακά στάδια π.χ περπατούν όρθια κατευθείαν, χωρίς να μπουσουλήσουν. Από τις πρώτες κιόλας στιγμές της ζωής τους έχουν μία έντονη περιέργεια να εξερευνήσουν το περιβάλλον γύρω τους και να μάθουν πως λειτουργούν τα πράγματα.
Τα χαρισματικά παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας παρουσιάζουν ανεπτυγμένες γλωσσικές ικανότητες, μαθησιακές ικανότητες στις θετικές επιστήμες, ηγετικές καθώς και δημιουργικές ευαισθησίες. Οι χαρισματικοί μαθητές δεν είναι απαραίτητα οι «καλύτεροι» της τάξης καθώς έχει παρατηρηθεί ότι χαρισματικά παιδιά μπορούν να παρουσιάσουν υποεπιδόσεις. Ωστόσο, διαθέτουν ανεπτυγμένο λεξιλόγιο, πολλές φορές ιδιαίτερα επίσημο, με αποτέλεσμα να μην γίνονται πάντα κατανοητοί. Η ευστροφία του μυαλού τους, τους επιτρέπει να συλλέγουν μεγάλο όγκο πληροφοριών, να επικοινωνούν με μεγάλη επιτυχία, να κατανοούν βασικές αρχές λειτουργίας των πραγμάτων καθώς και να αναλύουν και να συνδέουν θέματα και γεγονότα. Αυτό δεν είναι πάντοτε θετικό καθώς πολλές φορές φέρνουν σε δύσκολη θέση τους εκπαιδευτικούς τους που μπορεί να μην θέλουν για παράδειγμα να αναλύσουν ένα θέμα πέρα από την προβλεπόμενη ύλη του μαθήματος. Ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για την θρησκεία και την πίστη, για πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα, ζητήματα δικαιοσύνης και ηθικής, αλλά και για άλλα θέματα που αφορούν τους ενήλικες. Πριν την ένταξη τους στο σχολείο γνωρίζουν πως να γράφουν και να διαβάζουν. Γνωρίζουν ακόμα, ενδιαφέρουσες πληροφορίες και λεπτομέρειες. Κατά αυτό τον τρόπο, γίνονται τα «αγαπημένα» παιδιά των εκπαιδευτικών. Το ίδιο γρήγορα όμως θα μετατραπούν σε αυτά τα «ενοχλητικά» παιδιά, που «πετάγονται» όλη την ώρα λέγοντας άσχετα πράγματα. Θα γίνουν τα «ιδιότροπα», «αναιδή», «προκλητικά» παιδιά. Άλλα είναι απλώς χαρισματικά.
Οι χαρισματικοί ως ενήλικες είναι ιδιαίτερα πολύπλοκοι, διαφοροποιούνται από τους υπόλοιπους στον τρόπο σκέψης, αντίληψης, συμπεριφοράς. Οι χαρισματικοί δεν θεωρούν τον εαυτό τους χαρισματικό. Αναγνωρίζουν την εξυπνάδα τους, αλλά θεωρούν ότι δεν έχουν πετύχει σημαντικά επιτεύγματα, δεν έχουν αποφοιτήσει πρώτοι από το σχολείο, δεν είχαν καν καλούς βαθμούς, έχουν «αποτύχει» στις εισαγωγικές εξετάσεις στο πανεπιστήμιο – δεν τους έφτανε ο χρόνος να σκεφτούν. Άνθρωποι που δεν είναι χαρισματικοί τα έχουν πάει καλύτερα από αυτούς σε διαγωνίσματα, «εντάξει» λένε «αν πήραμε καλό βαθμό ήταν επειδή το τεστ ήταν εύκολο» κι άλλα τέτοια λόγια.
Οι χαρισματικοί ενήλικες, παρ’ όλα αυτά, θα ήθελαν πολύ να τα ξέρουν όλα, ικανοποιώντας τον ενθουσιασμό τους για νέα μάθηση. Έχουν υψηλές απαιτήσεις και προσδοκίες από τους εαυτούς τους, αλλά και από τους άλλους, βασανισμένοι από την τελειομανία τους. Οτιδήποτε λιγότερο από τέλειο είναι άχρηστο για αυτούς. Η απογοήτευση και ο συνεχής προβληματισμός χαρακτηρίζουν αυτού του είδους τις προσωπικότητες, οι οποίες επικεντρώνονται στις αποτυχίες τους και επικρίνουν τους εαυτούς τους ακόμα και αν η δουλειά τους είναι άριστη. Αξιοσημείωτη επιστημονική παρατήρηση συνιστά η ευαισθησία που τους κατακλύζει, καθώς και η ανικανότητά τους να απαλλαγούν από τραυματικές εμπειρίες που έχουν βιώσει. Όσον αφορά τις συναναστροφές τους, οι χαρισματικοί δυσκολεύονται να μείνουν σε κάτι σταθερό και με διάρκεια, διαθέτοντας συχνά τάσεις φυγής, καθώς δεν βρίσκουν την αποδοχή της δικής τους πνευματικότητας και ιδιαίτερης ταυτότητας. Ψάχνουν μόνοι τους ένα νόημα ζωής και ύπαρξης, στρέφοντας πολλές φορές το ενδιαφέρον τους στη φύση, σε θρησκευτικά μονοπάτια και εναλλακτικές ομάδες.
Η πολυπλοκότητα της έννοιας της χαρισματικότητας δημιουργεί δυσκολίες και στον τομέα της διάγνωσης. Η διαπίστωση προέρχεται ύστερα από έλεγχο ειδημόνων μέσω κατάλληλων εργαλείων αξιολόγησης. Οι ειδικοί προτείνουν να αναγνωρίζεται η χαρισματικότητα ενός ατόμου μέσω ποικίλων μεθόδων και αξιολογήσεων, όπως τεστ νοημοσύνης και δημιουργικότητας, συλλογή αναφορών από το σχολείο, την οικογένεια και το περίγυρό τους, αλλά και συνεντεύξεις με τα ίδια τα άτομα. Η σωστή διάγνωση θα επιτευχθεί μέσω τυπικών (όπως σταθμισμένα τεστ) και άτυπων (όπως τα παιχνίδια που παίζει, τα εργασιακά του ενδιαφέροντα) εκτιμήσεων, με συστηματικότητα και συνεχή επαγρύπνηση μη τυχόν και υπάρξει αλληλοεπικάλυψη με κάποιες άλλες διαγνώσεις.
Είναι ιδιαίτερα σημαντικό, αλλά και αναγκαίο, το χαρισματικό παιδί να γίνει αντιληπτό από νωρίς. Άλλωστε, αυτό το χαρισματικό παιδί δεν θα μείνει για πάντα στην τρυφερή αυτή ηλικία, θα μεγαλώσει, θα γίνει χαρισματικός φοιτητής, αργότερα συνάδελφος, σύντροφος ή και γονέας. Συνεπώς, θα πρέπει να αντιμετωπίσει από την πρώιμη ηλικία τις δυσκολίες. Αυτό, θα συνεισφέρει και στην καλύτερη ανάπτυξη των δυνατοτήτων του, μέσω της παροχής υποστήριξης και βοήθειας από ειδικούς, εκπαιδευτικούς και γονείς. Η πολιτεία δεν έχει διαμορφώσει ακόμα ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα προσαρμοσμένο στις ανάγκες και τις ικανότητες του κάθε παιδιού. Κατά αυτό τον τρόπο και παρά το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα στην εκπαίδευση, οι χαρισματικοί έφηβοι και φοιτητές δεν αντιμετωπίζονται με τρόπο αντάξιο των ιδιαίτερων ικανοτήτων, κλίσεων και αναγκών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Νικολάου Καλλιόπη, Ψυχίατρος, Ψυχοθεραπεύτρια, «Προσεγγίζοντας την Χαρισματικότητα: Εκπαιδευτική και συμβουλευτική υποστήριξη χαρισματικών παιδιών, εφήβων και ενηλίκων και των οικογενειών τους.»
- Ανδρούτσου, Β., Βάντζος, Ε., Μουρτζίλα, Κ., Ράγκου, Ε., Τσιμάκης Α., Τσιμάκης, Ν. (2020). [Επανα-]προσδιορίζοντας την χαρισματικότητα. Ψηφιακό Συνέδριο «Σύγχρονη Κοινωνία, Εκπαίδευση και Ψυχική Υγεία». Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Προγράμματα Ψυχικής και Κοινοτικής Υγείας, 3 – 5 Ιουλίου 2020.
