Της Περσεφόνης Βλαχούτσικου,
Το τοπίο, με την ευρεία του έννοια, διευρύνει τη φαντασία. Δεν υποδηλώνει μόνο τη συνήθη γεωγραφική έννοια του «φυσικού περιβάλλοντος», αλλά αναφέρεται, επίσης, σε ένα σύνολο υλικών και κοινωνικών πρακτικών και στο συμβολικό και αντιπροσωπευτικό τους περιεχόμενο.
Με μια πιο αυστηρή έννοια, το τοπίο αντιπροσωπεύει την αρχιτεκτονική των κοινωνικών-ταξικών φύλων και φυλετικών σχέσεων που επιβάλλονται από ισχυρούς θεσμούς. Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, ωστόσο, δεν μπορεί να καλύψει ολόκληρη τη σημασία του τοπίου που βλέπουμε. Φαίνεται τόσο το τοπίο των ισχυρών –καθεδρικοί ναοί, εργοστάσια και ουρανοξύστες– όσο και των κατώτερων –παρεκκλήσια χωρών, παραγκουπόλεις και κατοικίες της εργατικής τάξης (Zukin, S., Η ζωή στο τοπίο της αστικής αλλαγής).
Σε μια προσπάθεια εξήγησης της άποψης που διατυπώνεται στο παραπάνω κείμενο του Αμερικανού καθηγητή κοινωνιολογίας, Sharon Zukin, γίνεται αντιληπτός ο ορισμός του τοπίου ως βασικής έννοιας του χώρου στον οποίο δρούμε. Με μια γενική ματιά, ως τοπίο ορίζεται μια περιοχή όπως γίνεται αντιληπτή από ανθρώπους, της οποίας ο χαρακτήρας είναι το αποτέλεσμα της δράσης και αλληλεπίδρασης φυσικών ή ανθρώπινων παραγόντων. Πρόκειται για μια απτή και άμεσα αντιληπτή γεωγραφική μονάδα ανάλυσης, μέσα από την οποία οι διαδικασίες συγκρότησης του χώρου, καθώς και οι σχέσεις ανθρώπου-χώρου αποτυπώνονται, εκφράζονται, κατανοούνται ερμηνεύονται, βιώνονται και εξελίσσονται. Συνδυάζει τα ορατά στοιχεία μιας περιοχής, δηλαδή τα γεωμορφολογικά της χαρακτηριστικά, τη χλωρίδα και πανίδα, αλλά και τα άυλα στοιχεία, όπως το φως και τις καιρικές συνθήκες, μαζί με τις ανθρώπινες δραστηριότητες.
Ένα δομημένο τοπίο περιλαμβάνει το κτισμένο σύστημα, όπως τα μνημεία και τα συναισθήματα, τις σκέψεις, τις αντιλήψεις, τις αναμνήσεις, τις αξίες, τις ιστορίες. Επομένως, το τοπίο είναι ένα σύστημα σχέσεων και αλληλεπιδράσεων του συνόλου των μορφών και των λειτουργιών. Δεν είναι μόνο μια εικόνα που εμφανίζεται μπροστά μας. Βιώνεται με τον συνδυασμό όλων των αισθήσεων και όχι μόνο μέσω της όρασης. Υπάρχει το ακουστικό τοπίο, το οσφρητικό τοπίο, το γευστικό τοπίο κ.τ.λ. Περιλαμβάνει, λοιπόν, χρώματα, ήχους και στοιχεία, τα οποία ερμηνεύονται διαφορετικά στον κάθε έναν από εμάς, ανάλογα με τις συναισθηματικές μας εμπειρίες. Είναι ένας ιδεολογικός τρόπος θέασης του κόσμου.
Ωστόσο, αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία και πρέπει να λαμβάνεται υπόψιν είναι ο υποκειμενικός χαρακτήρας της αντίληψης ενός τοπίου. Το πώς ο κάθε ένας από εμάς αντιλαμβάνεται αυτό που διαδραματίζεται μπροστά του, αλλά και πώς αλληλεπιδρά με αυτό. Για να μπορέσει να αποδοθεί σωστά μια εξήγηση, ας παρατηρήσουμε λίγο πιο προσεκτικά τον πίνακα «Το δέντρο της ζωής» του ζωγράφου Gustav Klimt.
Στον πίνακα απεικονίζονται μορφές που αναγνωρίζονται μόνο από τα κεφάλια και τα χέρια τους. Η Τρίτη διάσταση και η ανατομία των σωμάτων απουσιάζουν τελείως, ενώ οι υπόλοιπες λεπτομέρειες αποδίδονται με γεωμετρικά σχήματα. Τα διακοσμητικά μοτίβα περιλαμβάνουν ζώα, στοιχεία φυτικού βασιλείου, μέχρι και θρησκευτικά σύμβολα. Το δέντρο αυτό συμβολίζει την ένωση ζωής και θανάτου και ο θεατής βρίσκεται σε μια προσπάθεια αποκωδικοποίησης του τοπίου που βλέπει. Αριστερά του δέντρου, ο Κλιμτ απεικονίζει την Προσδοκία. Δίνει τη μορφή Αιγύπτιας χορεύτριας, στρέφει το πρόσωπό της σε πλάγια όψη και τα μάτια της κοιτάζουν απλανώς το τοπίο. Τα χέρια ακολουθούν την ίδια κατεύθυνση με το βλέμμα. Κάτω από το κεφάλι απλώνεται το φόρεμα, ένα μεγάλο τρίγωνο που κρύβει το σχήμα του σώματος της μορφής. Απέναντι από την προσδοκία, ο Κλιμτ ζωγράφισε την Εκπλήρωση. Συμβολίζεται μέσα από ένα αγκαλιασμένο ζευγάρι, το οποίο αποπνέει ένα αίσθημα γαλήνης και πληρότητας. Στα ενδύματά τους υπάρχουν κύκλοι και φυσικά μοτίβα, τα οποία φαίνεται σαν να κινούνται.
Πέρα από αυτήν την οπτική που έχει διατυπωθεί για τον πίνακα, ο κάθε άνθρωπος θα αισθανθεί διαφορετικά το τοπίο που σχηματίζεται. Ανάλογα με τις εμπειρίες και την αντίληψη που έχει, είναι ικανός να «επηρεάσει» το νόημα του τοπίου του Κλιμτ, να του δώσει έναν νέο ορισμό, μια νέα διάσταση. Το δέντρο μαζί με τις μορφές γύρω του ίσως μπορεί να θυμίσει ένα αγροτικό περιβάλλον και να φανεί πλήρως ενταγμένο σε αυτό, αλλά ίσως και να έχει μόλις φυτρώσει σε έναν αστικό οικισμό και να έχει καταφέρει να πλαισιωθεί από τους κατοίκους γύρω του. Επομένως, η έννοια του τοπίου ως χώρος δεν είναι σαφής μέσα από τον πίνακα, καθώς δεν επικρατεί η εικόνα, αλλά τα συναισθήματα που η ίδια δημιουργεί. Δεν είναι σαφής, διότι μπορεί να επιτρέψει στην αντίληψη του καθενός να «επιβληθεί» σε αυτήν και να την αλλάξει ριζικά.
Στην περίπτωση του κειμένου που παραπέμφθηκε, συμβαίνει η ανάποδη διαδικασία. Πολλές φορές, ένα οπτικό ή ακουστικό ερέθισμα επηρεάζει συνειδητά ή ασυνείδητα την ατομική αντίληψη. Για παράδειγμα, αν ένας κάτοικος της πόλης επισκεφθεί την ύπαιθρο και δει τα παρεκκλήσια και τις κατοικίες της εργατικής τάξης, μπορεί να ανακαλέσει μνήμες από τον τόπο καταγωγής του και συναισθήματα από το τοπίο της περιοχής που μεγάλωσε. Κάθε κάτοικος έχει διαφορετικά ερεθίσματα και εμπειρίες ανάλογα με την περιοχή που έχει ζήσει και έχει αναπτύξει δεσμούς από μικρή ηλικία. Έτσι, ένα τοπίο είναι η έκφραση μιας διαδικασίας μετασχηματισμού ενός φυσικού χώρου, ως συνέπεια της κατοίκησής του από μια ανθρώπινη ομάδα με την πάροδο του χρόνου.
Αν αναλογιστούμε, λοιπόν, πως ένας χώρος δεν χτίζεται μόνος του, αλλά από ανθρώπους, και πως μια πόλη διαμορφώνεται μέσα από τις ανάγκες και την προοπτική της βιώσιμης ανάπτυξης, τότε το τοπίο που εμφανίζεται στο τέλος αυτής της διαδικασίας διαφέρει από περιοχή σε περιοχή. Το σύνολο των υλικών και κοινωνικών πρακτικών που παρουσιάζεται μέσα από ένα ήδη διαμορφωμένο τοπίο αλλά και το συμβολικό και αντιπροσωπευτικό τους περιεχόμενο «ξεκαθαρίζει» όχι μόνο τις αντιλήψεις και τα συναισθήματα αυτών που έδρασαν εκεί, αλλά και τις φυλετικές σχέσεις και αστικές τάξεις που επιβλήθηκαν από ισχυρούς θεσμούς.
Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο μαρτυρούνται οι κοινωνικές τάξεις που διατηρούνται και συνεχίζουν να διακρίνουν τους ανθρώπους μέσα από τον τρόπο ζωής τους. Αλλάζουν με τον ίδιο ρυθμό με τον οποίο το κλίμα, ο φυσικός περίγυρος και ο πολιτισμός αλλάζουν εντός και, ταυτόχρονα, γύρω από αυτά. Ο χαρακτήρας του τοπίου καθρεφτίζει με αυτόν τον τρόπο τις αξίες των ανθρώπων που το διαμόρφωσαν και που συνεχίζουν να ζουν σε αυτό. Ο πολιτισμός, λοιπόν, αποτελεί κλάδο της μελέτης της ανθρώπινης ιστορίας και παράδοσης.
Ο ίδιος ο πολιτισμός είναι η διαμορφώτρια δύναμη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η ιστορία της ζωγραφικής του αστικού τοπίου / Painting the city: the history of cityscapes, sykees8.blogspot.com, διαθέσιμο εδώ.
- ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ GUSTAV KLIMT, dromospoihshs.gr, διαθέσιμο εδώ.
