Της Κατερίνας Κωνσταντοπούλου,
«Δάκρυα, τα προοίμια της τέχνης», έγραψε ο Λουκιανός, αναφερόμενος στα αναχώματα που ενέχει η ενασχόληση με την τέχνη. Η τέχνη λοιπόν, πηγάζει και φέρνει στην επιφάνεια της ψυχής τη θλίψη; Ξύνει ή επουλώνει τις πληγές; Κι αν είναι τόσο στενά συνυφασμένη με τη θλίψη, γιατί παραμένει η όαση της ανθρώπινης ζωής; Γιατί, τελικά, ο άνθρωπος καταθέτει το πιο πολύτιμο και ενδόμυχο μέρος της ψυχής του στην Τέχνη;
Ας αρχίσουμε από την παραδοχή ότι ο άνθρωπος είναι δισυπόστατο ον. Διαθέτει τη βιολογική του υπόσταση, που είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ικανοποίηση των υλικών αναγκών του, αλλά και την ψυχοπνευματική του υπόσταση, που αφορά στην ευαισθησία, την αισθητική και τα συναισθήματά του. Ο άνθρωπος δεν έχει ανάγκη μόνο από νερό, τροφή, στέγη και ένδυση, γιατί αυτά δεν επαρκούν για να θρέψει την ψυχή του. Ούτε είναι μόνο διάνοια και λογική. Το ρίγος του έρωτα, η συγκίνηση της ποίησης, η παραμυθία της αγκαλιάς, όλα αυτά αποδεικνύουν ότι τα συναισθήματα συνιστούν εξίσου σημαντική πλευρά της ανθρώπινης ύπαρξης.
Και πώς θα λάβουν σχήμα και μορφή αυτά τα αφηρημένα συναισθήματα; Πώς θα γίνουν εικόνες ο έρωτας, ο θάνατος και η ζωή; Μα μέσω της τέχνης, φυσικά. Μέσω κάποιας μελαγχολικής μελωδίας που θα παίξει κάποιος μουσικός σε ένα ηλιόλουστο πάρκο μια χαρούμενη, ανοιξιάτικη μέρα, μέσω ενός πίνακα με κάποιο νοσταλγικό ηλιοβασίλεμα, που σου λείπει, κι ας μην το έζησες ποτέ, μέσω ενός ερωτικού ποιήματος, που θα σε κάνει να γευτείς τον έρωτα, κι ας μην το γνώρισες ποτέ και να κλάψεις μαζί με τον ήρωα που έχασε την αγαπημένη του, σαν να θρηνείς για τη δική σου αγαπημένη που δεν έχεις γνωρίσει ακόμα.
Αυτή η ασίγαστη «δίψα» του ανθρώπου για μια ανώτερη ομορφιά, αυτή η άσβεστη επιθυμία της ψυχής του να ίπταται πάνω από το χώμα, πάνω από την ύλη, επιβεβαιώνει τον ισχυρισμό του Πλάτωνα ότι ο άνθρωπος είναι «φυτόν οὐράνιον», δηλαδή έχει τις ρίζες του στον ουρανό, όχι στη γη. Αγγίζει κάτι ανώτερο, κι όχι μόνο την ύλη. Αγγίζει την καθαρότητα του ουρανού, τα πνευματικά αγαθά, Τον Θεό. Γιατί ο άνθρωπος μέσω της τέχνης επιδιώκει την τελείωσή του, ώστε να φτάσει ένα βήμα πιο κοντά στη Θέωσή του. Ο άνθρωπος, σαν άλλος Θεός, δημιουργεί.
«Η Ποίηση…άλλο σκοπό δεν έχει από τον εαυτό της. Δεν μπορεί, δεν γίνεται να έχει άλλον, και κανένα ποίημα δεν θα είναι τόσο μεγάλο, τόσο ευγενικό, τόσο άξιο να λέγεται ποίημα όσο εκείνο που θα έχει γραφτεί για μόνη την ηδονή να γράψουμε ένα ποίημα… Έτσι, ο σκοπός της ποίησης είναι, αυστηρά και απλά, η ανθρώπινη λαχτάρα για κάποια ανώτερη ομορφιά. Και η εκδήλωση αυτού του σκοπού βρίσκεται σ’ έναν ενθουσιασμό, σ’ έναν ερεθισμό της ψυχής, ενθουσιασμό εντελώς ανεξάρτητο από το πάθος που είναι η μέθη της καρδιάς, κι από την αλήθεια που είναι η βοσκή του λογικού», σημείωσε ο Charles Baudelaire.
Θα μπορούσε, άραγε, κανείς να ισχυριστεί ότι η ενασχόληση του ανθρώπου με την τέχνη ενέχει κάποιο ίχνος ματαιοδοξίας; Ότι, δηλαδή, ο καλλιτέχνης επιδίδεται σε μία τέχνη χάριν της δόξας που ίσως του επιφέρει αυτή του η ασχολία; Μήπως η Τέχνη αποτελεί μια απέλπιδα προσπάθεια του ανθρώπου να κερδίσει την αθανασία; Η απάντηση βρίσκεται στα λόγια του Baudelaire. Η υψηλή Τέχνη είναι αυτοσκοπός, και όχι μέσο. Δεν δύναται να δημιουργηθεί έργο που να εξυψώνει και να συγκινεί βαθιά την ανθρώπινη ύπαρξη από μια ψυχή με τόσο ευτελείς και εγωιστικές φιλοδοξίες, από μία ψυχή με τόσο ωφελιμιστικά κίνητρα. Ο δημιουργός θα απολαύσει τη δόξα που ίσως να του δωρίσει η Τέχνη – αν είναι τυχερός και αναγνωριστεί το έργο του εν ζωή, αλλά δεν μπορεί να αγγίξει την Τέχνη με κίνητρο την υστεροφημία.
Για να απαντήσουμε στο αρχικό ερώτημα αν η Τέχνη πηγάζει ή/και γεννά την οδύνη, μπορούμε να επικαλεστούμε τα λόγια του Νίτσε: «Η αλήθεια είναι άσχημη. Και έχουμε την τέχνη για να μη μας σκοτώσει η αλήθεια.» Ο πόνος αναμφισβήτητα γεννά την Τέχνη, η οποία γίνεται ο ύστατος Παράδεισος του ανθρώπου. Μέσα στην ωμότητα του πολέμου, στην οδύνη της απώλειας, στην απελπισία του ανεκπλήρωτου έρωτα, η Τέχνη γίνεται η Γη της Επαγγελίας. Ο μοναδικός τρόπος να μνημονεύεις το μαχαίρι που σε πλήγωσε, επουλώνοντας παράλληλα την πληγή.
Ο ζωγράφος του 4ου αιώνα π.Χ., Απελλής, έδωσε το πρόσταγμα “Nulla dies sine linea” («Ούτε μέρα χωρίς γραμμή»). Γιατί η Τέχνη, σε όλες της μορφές της, είναι όρος ζωής. Ο μόνος τρόπος να ζεις, κι όχι απλώς να επιβιώνεις.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές, Τόμος Α’ (1936-1947), Ίκαρος, Αθήνα, 1974
