Του Νίκου Παναγιωτόπουλου,
Η Ελένη θεωρούνταν ως η πιο όμορφη γυναίκα της Αρχαίας Ελλάδας. Ήταν κόρη του Δία και της Λήδας και αδερφή του Κάστορα και του Πολυδεύκη. Η Ελένη γεννήθηκε με έναν παράδοξο και θαυμαστό τρόπο που απαντάται για πρώτη φορά στον τραγικό ποιητή Ευριπίδη. Σύμφωνα με αυτόν, ο Δίας είχε μεταμορφωθεί σε κύκνο και στις όχθες του Ευρώτα ενώθηκε με τη Λήδα. Από την ένωση αυτή προέκυψε η Ελένη, η οποία γεννήθηκε μέσα από ένα αβγό. Μία άλλη παράδοση για τη γέννησή της, η οποία προέρχεται από τα Κύπρια Έπη και ήταν διαδεδομένη στην Αττική, υποστηρίζει πως η μητέρα της Ελένης ήταν η Νέμεση. Η Νέμεση, καταδιωγμένη από τον βασιλιά των θεών, μεταμορφώθηκε σε χήνα. Όμως, δεν μπορούσε να ξεφύγει από τον Δία, ο οποίος τελικά ενώθηκε μαζί της. Το αβγό που γεννήθηκε, δόθηκε αργότερα στη Λήδα από έναν βοσκό που το είχε ανακαλύψει ή το βρήκε η Λήδα από μόνη της. Το έκρυψε μέσα σε ένα κιβώτιο και το φύλαξε εκεί μέχρι τη στιγμή που γεννήθηκε η Ελένη.
Νεότερες κοσμολογικές ερμηνείες του μύθου πρότειναν ότι το αβγό έπεσε από το φεγγάρι, ενώ σε άλλες, πιο ορθολογιστικές προσεγγίσεις, το αβγό έχει μεταβληθεί σε υπερώο κάποιου σπιτιού όπου τελικά γεννήθηκε η Ελένη, μιας και προγενέστερα τα υπερώα των οικιών ονομάζονταν «ωά». Σε μια άλλη παράδοση, δεν εμφανίζεται καν ο Δίας ως πατέρας της Ελένης, αλλά γίνεται αναφορά στον Κύκνο, γιο του βασιλιά της Αχαΐας, που τελικά πλάγιασε με τη Λήδα, ενώ την πατρότητά της διεκδικεί και ο μυθικός βασιλιάς της Σπάρτης Τυνδάρεως.
Ο πατέρας και οι αδελφοί της έπρεπε από νωρίς να προστατέψουν την Ελένη από τον εξάδελφό της, τον Εναραιφόρο, που απείλησε ότι θα την αρπάξει με τη βία. Μία παράδοση αναφέρει πως εμπιστεύτηκαν την προστασία της στον Θησέα, ο οποίος ζήτησε να τη νυμφευτεί. Ωστόσο, η επικρατέστερη εκδοχή θέλει τον Θησέα να αρπάζει την Ελένη, με τη βοήθεια του Πειρίθου, από το ιερό της Αρτέμιδος Ορθίας. Μετά από κλήρο που έριξαν οι δύο φίλοι, τελικά την κέρδισε ο Θησέας. Στη συνέχεια, τη μετέφερε στις Αφίδνες της Αττικής, γιατί οι Αθηναίοι δεν ήθελαν να δεχτούν την Ελένη στην πόλη, από τον φόβο πολέμου με τους Σπαρτιάτες. Ο Θησέας οδήγησε την Ελένη στη μητέρα του την Αίθρα. Όμως, οι Διόσκουροι κατάφεραν να πάρουν πίσω την Ελένη και αιχμαλώτισαν την Αίθρα, την οποία έφεραν στη Σπάρτη ως σκλάβα της αδερφής της. Λέγεται ότι είτε ο Θησέας σεβάστηκε την κοπέλα, επειδή ήταν ακόμη μικρή, είτε ότι η Ελένη, με βάση την αργίτικη παράδοση, απέκτησε από εκείνον μια κόρη, την Ιφιγένεια, την οποία παρέδωσε στην Κλυταιμνήστρα, γυναίκα του Αγαμέμνονα, και εκείνη την παρουσίασε ως δική της κόρη. Από το Άργος, όπου η Ελένη γέννησε και ίδρυσε ναό στη θεά του τοκετού Ειλειθυία, πήγε στη Σπάρτη, όπου ο θνητός πατέρας της σχεδίαζε τον γάμο της.
Ο Τυνδάρεως, λοιπόν, επιθυμούσε να αποκαταστήσει την κόρη του. Στη Σπάρτη, συγκεντρώθηκαν όλοι οι Αχαιοί ηγεμόνες που ήθελαν να πάρουν την Ελένη ως σύζυγό τους. Ο Τυνδάρεως βρέθηκε σε πολύ δύσκολη θέση. Ακολούθησε τη συμβουλή του Οδυσσέα και αποφάσισε να δέσει με όρκο τους μνηστήρες, θυσιάζοντας ένα άλογο στον Ταΰγετο. Οι μνηστήρες ορκίστηκαν ότι θα σεβαστούν την τελική επιλογή της Ελένης και ότι θα βοηθήσουν μελλοντικά τον σύζυγό της, αν κάποιος άλλος απειλούσε να του την πάρει με τη βία. Τελικά, η Ελένη διάλεξε τον Μενέλαο και έκανε μαζί του μία κόρη, την Ερμιόνη.
Δέκα χρόνια μετά, ο Πάρης, ο πρίγκιπας της Τροίας, καθοδηγούμενος από την Αφροδίτη, έφτασε στη Σπάρτη. Λίγες μέρες μετά την άφιξή του, ο Μενέλαος έπρεπε να αναχωρήσει για την Κρήτη. Ζήτησε, επομένως, από την Ελένη να περιποιηθεί τους ξένους. Τότε, ο Πάρης, εκμεταλλευόμενος την απουσία του βασιλιά της Σπάρτης, έφυγε για την Τροία μαζί με την Ελένη, με σκλάβες και θησαυρούς από το παλάτι του οικοδεσπότη. Υπάρχουν διάφορες απόψεις σχετικά με το αν η Ελένη έφυγε οικειοθελώς ή όχι από τη Σπάρτη. Κάποιοι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι η Ελένη έφυγε εκουσίως μαζί με τον Πάρη, διότι σαγηνεύτηκε από την ομορφιά του και από τα πλούτη του. Άλλοι θεωρούν ότι όντως η Ελένη απήχθη, παρά τη θέλησή της, και άλλοι ότι έγινε με την παρέμβαση της Αφροδίτης και εν αγνοία της Ελένης, καθώς η θεά έδωσε στον Πάρη τη μορφή του Μενέλαου. Επίσης, από τον 5ο αιώνα π.Χ. είχε διαδοθεί η άποψη ότι ο Τυνδάρεως δεν είχε αντίρρηση με την αρπαγή και πως προτιμούσε τον Πάρη για σύζυγο της Ελένης παρά τον Μενέλαο. Αργότερα, τη γνώμη αυτή φαίνεται πως υποστήριξε και ο Αριστοτέλης. Όπως και να ‘χει, η Ελένη εγκατέλειψε τελικά τον Μενέλαο και την πατρίδα της και έφυγε νύχτα μαζί με τον πρίγκιπα της Τροίας.
Η πιο διαδεδομένη εκδοχή του μύθου θέλει την Ελένη να φτάνει στην Τροία, να ζει εκεί όλα τα χρόνια του πολέμου και να γίνεται η αιτία για τις συμφορές των Τρώων και των Ελλήνων. Παρόλα αυτά, υπάρχουν δύο πηγές που προτείνουν μία διαφορετική παραλλαγή του ήδη γνωστού μας μύθου.
Ο ποιητής Στησίχορος, αρχικά, έγραψε μια παλινωδία που την αφιέρωσε στην Ελένη για να την εξευμενίσει. Εκείνη, ούσα πια θεά στη νήσο Λευκή, τον είχε τυφλώσει γιατί εξοργίστηκε με τον ίδιο που είχε γράψει σε μία προγενέστερη ωδή του ότι η Αφροδίτη είχε κάνει τις κόρες του Τυνδάρεου «διγάμους τε και τριγάμους και λιπεσάνορας». Έτσι, σύμφωνα με το θέμα της παλινωδίας, ο Πάρης και η Ελένη, στο ταξίδι τους για την Τροία, περιπλανήθηκαν στην Αίγυπτο. Εκεί παρέμεινε η Ελένη και εκείνος γύρισε στην πατρίδα του μόνος ή με ένα είδωλό της αντί για την ίδια.
Στην ίδια γραμμή κινήθηκε και ο Ευριπίδης. Στην τραγωδία του Ελένη, ο ποιητής γράφει ότι η Ελένη δεν απάτησε τον άνδρα της και δεν πήγε ποτέ στην Τροία. Αυτό που ο Πάρης πήρε μαζί του ήταν ένα ομοίωμά της, φτιαγμένο από σύννεφο από την Ήρα, που έτσι τον εκδικήθηκε που επέλεξε την Αφροδίτη ως την ομορφότερη θεά. Ο Ερμής οδήγησε κρυφά την Ελένη στην Αίγυπτο, όπου έμενε προστατευμένη από τον βασιλιά Πρωτέα, μέχρι που εκείνος πέθανε. Ο γιος του ο Θεοκλύμενος πόθησε την Ελένη και εκείνη, μη θέλοντας να υποκύψει στις ορέξεις του, αναγκάστηκε να προσπέσει στον τάφο του Πρωτέα ως ικέτισσα. Εκεί τη συνάντησε ο Μενέλαος, περιπλανώμενος στην Αίγυπτο, μετά την πτώση της Τροίας, μαζί με το είδωλό της. Αφού οι δύο σύζυγοι αναγνωρίστηκαν, το είδωλο εξαφανίστηκε και εκείνοι πήραν τον δρόμο της επιστροφής.
Επανερχόμενοι τώρα στον πιο γνωστό μύθο, ο Μενέλαος, μετά την άλωση της Τροίας, πήρε μαζί του την Ελένη σαν σύζυγο στο ταξίδι της επιστροφής. Αφού περιπλανήθηκαν για 8 χρόνια στη Μεσόγειο, έφτασαν στη Σπάρτη. Εκεί γιόρτασαν τους γάμους της Ερμιόνης με τον γιο του Αχιλλέα, τον Νεοπτόλεμο, και φιλοξένησαν και τον Τηλέμαχο. Έζησαν πολλά χρόνια μαζί και όταν πέθαναν θάφτηκαν στη Θεράπνη, όπως πίστευαν οι Λακεδαιμόνιοι.
Ο Ευριπίδης αναφέρει ότι οι δύο σύζυγοι, κατά την επιστροφή τους, πέρασαν από το Άργος. Ο Μενέλαος, για να σώσει την Ελένη από τους εξοργισμένους Αργίτες, την έστειλε νύχτα στο σπίτι του Αγαμέμνονα. Εκεί όρμησαν να τη σκοτώσουν ο Ορέστης και ο Πυλάδης. Όμως, την τελευταία στιγμή, σώθηκε με εντολή του Δία και έγινε αθάνατη. Άλλοτε πάλι λέγεται ότι η Ιφιγένεια τη θυσίασε στην Ταυρίδα ή ότι η Θέτιδα τη σκότωσε στο ταξίδι της επιστροφής για να εκδικηθεί τον χαμό του Αχιλλέα.
Ο Παυσανίας παρουσιάζει ένα διαφορετικό τέλος της Ελένης. Οι Ρόδιοι έλεγαν ότι, μετά τον θάνατο του Μενέλαου, η Ελένη διώχτηκε από τους γιους του, τον Νικόστρατο και τον Μεγαπένθη, και ζήτησε από τη φίλη της την Πολυξώ να τη φιλοξενήσει στη Ρόδο. Όμως εκείνη, θέλοντας να την εκδικηθεί για τον θάνατο του άντρα της, του Τληπόλεμου, που συμμετείχε στον Τρωικό πόλεμο, έστειλε στο λουτρό της δούλες μεταμφιεσμένες σε Ερινύες. Οι γυναίκες αυτές απαγχόνισαν την Ελένη από δέντρο ή την έπεισαν να κρεμαστεί. Γι’ αυτό υπήρχε στη Ρόδο αργότερα ιερό της «Ελένης δενδρίτιδος».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κακριδής, Ι.Θ. (1986), Ελληνική Μυθολογία: Οι Ήρωες, Τοπικές Παραδόσεις, τόμος 2, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών
- Μήττα, Δ. Από την ιστοσελίδα Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα, στο «Ελένη», Διαθέσιμο εδώ
