Της Ιωάννας Μπινιάρη,
Μια πολύ σημαντική έννοια που προβλέπεται στον Αστικό μας Κώδικα, συγκεκριμένα στο άρθρο 496, είναι η δωρεά, δηλαδή η παροχή σε κάποιον ενός περιουσιακού αντικειμένου, όταν γίνεται κατά τη συμφωνία των μερών χωρίς αντάλλαγμα. Η εν λόγω σύμβαση είναι ενοχική και υποσχετική, καθώς με τη σύναψή της γεννιούνται δικαιώματα και υποχρεώσεις και δεν έρχεται άμεση περιουσιακή επίδοση.
Είναι η πρώτη επώνυμη σύμβαση που ρυθμίζεται στο Ειδικό Μέρος του Γενικού Ενοχικού Δικαίου του Αστικού Κώδικα και συνιστά τη σύμβαση, με την οποία κάποιος (δωρητής) αναλαμβάνει την υποχρέωση να προβεί στην παροχή σε άλλον (δωρεοδόχο) ενός περιουσιακού αντικειμένου χωρίς αντάλλαγμα με τέτοιο τρόπο, ώστε να μειώνεται η περιουσία του δωρητή και να αυξάνεται η περιουσία του δωρεοδόχου. Υπάρχει, όμως, η δυνατότητα ανάκλησης της συγκεκριμένης σύμβασης όταν πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις.
Αρχικά, πρέπει να καταστεί σαφές ότι η δωρεά δεν μπορεί καταρχήν να ανακληθεί ελεύθερα. Σύμφωνα με το άρθρο 505 του Αστικού Κώδικα, ο δωρητής έχει το δικαίωμα να ανακαλέσει τη δωρεά αν ο δωρεοδόχος φάνηκε με βαρύ του παράπτωμα αχάριστος απέναντι στο δωρητή ή στο σύζυγο ή σε στενό συγγενή του και ιδίως αν αθέτησε την υποχρέωσή του να διατρέφει το δωρητή. Πρόκειται λοιπόν για ένα προσωποπαγές δικαίωμα του δωρητή που δεν μεταβιβάζεται, δεν κατάσχεται και δεν κληρονομείται. Κατ’ εξαίρεση απονέμεται στους κληρονόμους και τα τέκνα του δωρητή κατά τις διατάξεις 506-508 του Αστικού Κώδικα.
Τι συνιστά, όμως, αχαριστία, ώστε να επιτραπεί η ανάκληση μιας δωρεάς; Ως αχαριστία κατά την έννοια του άρθρου 505 του ΑΚ η οποία δικαιολογεί την ανάκληση της δωρεάς θεωρείται η βαριά αντικοινωνική συμπεριφορά ή διαγωγή του δωρεοδόχου, που αποτελεί παράβαση των κανόνων του δικαίου ή των αντιλήψεων περί ηθικής και ευπρέπειας που επικρατούν στην κοινωνία και οφείλεται σε υπαιτιότητά του, προσβάλλει δε άμεσα αγαθά του δωρητή. Έτσι, αχαριστία μπορεί κατά τις περιστάσεις να αποτελεί και η χωρίς σοβαρό λόγο αδιαφορία του δωρεοδόχου γενικώς για την τύχη του δωρητή, ιδιαίτερα όταν ο τελευταίος έχει ανάγκη φροντίδας και περίθαλψης, καθώς και η καταφρόνηση του δωρητή εκ μέρους του δωρεοδόχου με λόγο και έργο.
Το ζήτημα αν η συμπεριφορά ή διαγωγή του δωρεοδόχου που καταδεικνύει την αχαριστία συνιστά ή όχι βαρύ παράπτωμα αυτού κρίνεται από το δικαστή ο οποίος για τη διαμόρφωση της κρίσης του εκτιμά τη συμπεριφορά αυτή με βάση αντικειμενικά κριτήρια, λαμβάνοντας υπόψη και το βαθμό υπαιτιότητας του δωρεοδόχου και τυχόν συντρέχον πταίσμα του δωρητή ή του συζύγου ή στενού συγγενή του και αποφαίνεται, αν η υπ’ αυτού γενόμενη, δεκτή ως εμπίπτουσα κατά αντικειμενική κρίση στις νομικές έννοιες του βαρέως παραπτώματος και της αχαριστίας, συμπεριφορά του δωρεοδόχου συνιστά στη συγκεκριμένη περίπτωση βαρύ παράπτωμα και αχαριστία.
Περαιτέρω, η κρίση αυτή του δικαστή της ουσίας ελέγχεται αναιρετικώς, όχι ως προς το εάν έλαβαν χώρα τα συνιστώντα το βαρύ παράπτωμα και την αχαριστία πραγματικά περιστατικά, αλλά ως προς την περαιτέρω αξιολόγηση αν τα περιστατικά, όπως τα δέχθηκε ο δικαστής της ουσίας ότι απεδείχθησαν, πληρούν ή όχι το πραγματικό των νομικών εννοιών του βαρέως παραπτώματος και της αχαριστίας και κατά συνέπεια δικαιολογούν ή αποκλείουν την εφαρμογή του άρθρου 505 ΑΚ. (ΑΠ 5/2020 ΑΠ ΤΠΝ ΝΟΜΟΣ)
Αξίζει να σημειωθεί ότι σύμφωνα με το άρθρο 512 ΑΚ δωρεές που έγιναν από ιδιαίτερο ηθικό καθήκον ή από λόγους ευπρέπειας δεν μπορούν να ανακληθούν. Δωρεές από ιδιαίτερο ηθικό καθήκον μη υποκείμενες σε ανάκληση κατά την έννοια της διάταξης αυτής είναι εκείνες που αντικειμενικά κατά τις επικρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις ανταποκρίνονται σε κάποιο ιδιαίτερο ηθικό καθήκον του δωρητή, όπως οι σχέσεις συγγένειας ή φιλίας, ή επιβάλλονται από τις επιταγές της ηθικής (ΑΠ 1527/2000), ασχέτως προς τα ελατήρια της βούλησής του. Τέτοια δωρεά ειδικότερα, είναι αυτή που δικαιολογείται από την ιδιαίτερη στοργή του δωρητή προς το δωρεοδόχο και από το αντίστοιχο ενδιαφέρον του για αποκατάσταση του δωρεοδόχου, δωρεά δε από λόγους ευπρέπειας είναι εκείνη που ανταποκρίνεται στις κοινωνικές συνθήκες ή απαιτήσεις της κοινής γνώμης ή γίνεται από κοινωνική υποχρέωση. (ΑΠ 32/2020 ΕΦ ΘΕΣΣΑΛ ΤΠΝ ΝΟΜΟΣ)
Μάλιστα, μόνη η μνεία στο δωρητήριο συμβόλαιο ότι η δωρεά έγινε από ιδιαίτερο ηθικό καθήκον του δωρητή προς το δωρεοδόχο ή από λόγους ευπρέπειας δεν έχει έννομη επιρροή. Η φύση της δωρεάς δεν εξαρτάται από την ονομασία που δίνουν σε αυτή οι συμβαλλόμενοι, αλλά ο χαρακτηρισμός της είναι έργο του δικαστηρίου το οποίο σχηματίζει την κρίση του για το χαρακτήρα της σύμβασης τόσο από το περιεχόμενο των συμφωνηθέντων, που καθορίζει τους νομικούς κανόνες που προσιδιάζουν στην περίπτωση και πρέπει να εφαρμοστούν, όσο και από στοιχεία εκτός του περιεχομένου της σύμβασης που επηρεάζουν τους παραπάνω κανόνες.
Πάντως, σύμφωνα με την πάγια νομολογία των ελληνικών δικαστηρίων, ο δωρητής βαρύνεται με το βάρος της απόδειξης των πραγματικών περιστατικών που συγκροτούν τον προβαλλόμενο λόγω ανάκλησης και το βαρύ παράπτωμα του δωρεοδόχου έναντι του δωρητή, ενώ ο δωρεοδόχος βαρύνεται με την απόδειξη της έλλειψης υπαιτιότητάς του.
Κλείνοντας λοιπόν, διαπιστώνεται ότι η ανάκληση της δωρεάς αποτελεί μια σύνθετη νομική διαδικασία που προκειμένου να τελεστεί απαιτείται πλήρες και ουσιαστικά κρίσιμο αποδεικτικό υλικό ώστε να αποδειχθεί η εκδήλωση αξιόμεμπτης συμπεριφοράς εκ μέρους του δωρεοδόχου ή το ιδιαίτερο ηθικό καθήκον με το οποίο συντελέστηκε η δωρεά και βάσει του οποίου δεν μπορεί να ανακληθεί.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Εγχειρίδιο Ειδικού Ενοχικού Δικαίου, Απόστολος Σ. Γεωργιάδης, εκδόσεις Π.Ν. Σάκκουλα, 2014
- Ερμηνεία κατ’ άρθρο Αστικού Κώδικα (1ος τόμος), σε επιμέλεια Ν. Λεοντή, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 2020
