Της Άντρεας Ιωάννου,
Το όνομα του Νικολό Μακιαβέλι έχει κυριαρχήσει στην κοινή αντίληψη είτε ως ο πατέρας της σύγχρονης πολιτικής είτε ως ο φανατικός υπερασπιστής της ωμής αλήθειας. Μιας αλήθειας όμως, στενά συνυφασμένης με τον αυταρχισμό και τη δογματικότητα, ως βασικά επικουρικά εργαλεία του ιδανικού ηγεμόνα.
Ο Niccolò di Bernardo dei Machiavelli, γεννημένος στις 3 Μάϊου του 1469, σε μια εποχή με πλήρη ακαταστασία και απολυταρχία στη Φλωρεντία της Ιταλίας και έχοντας έντονη έλξη για τον πολιτικό βίο της χώρας του, θα εισαχθεί στον πολιτικό κόσμο και με το πέρας του χρόνου θα ανεβαίνει τόσο στην ιεραρχία όσο και στα μάτια της κοινής γνώμης της εποχής του. Φέρει τις ρίζες από παλαιά οικογένεια ευγενών, η οποία τον κοινώνησε στο «ποτήρι» της κλασικής και ουμανιστικής παιδείας. Με το που αλλάζει το καθεστώς το 1498, και επιστρέφουμε στη δημοκρατία, αναλαμβάνει τη θέση του γραμματέα στη δεύτερη καγκελαρία της Φλωρεντινής δημοκρατίας. Το αξίωμά του αυτό, του επιτρέπει να πρωταγωνιστεί σε πολλά πολιτικά γεγονότα. Στη συνέχεια, αναλαμβάνει διπλωματικές αποστολές, από τις οποίες σώζονται και οι σχετικές αναφορές που συνέτασσε. Μέσα από τη μελέτη τους γίνεται κοινώς αντιληπτό, πως οι περιπλανήσεις του στην Ευρώπη, τον έφεραν σε επαφή με μεγάλες προσωπικότητες της εποχής του, όπως ο πάπας και ο βασιλιάς της Γαλλίας. Η τεταμένη ατμόσφαιρα της εποχής τον εμπνέει και έτσι γράφει για όσα του απασχολούν τη ζωηρή σκέψη. Άσβεστός του πόθος αποτελεί η ενοποίηση της Ιταλίας, κάτω από το σκήπτρο ενός μονάρχη. Κατά πόσο, όμως, αυτό θα μπορούσε να συνταιριάξει με την ιδέα της res publica;
Το 1512 οι Μέδικοι επανέρχονται στην πολιτική σκηνή, καταλύοντας το δημοκρατικό καθεστώς. Όπως ήταν αναμενόμενο ο Μακιαβέλι αποκλείεται από όλα τα δημόσια αξιώματα, περνά από βασανιστήρια και φυλακίζεται για μικρό διάστημα από του «εχθρούς» του. Μοναδική του διέξοδος, όταν αργότερα αποσύρθηκε στο κτήμα του, ήταν το ταξίδι με συνοδοιπόρους, τους κλασικούς συγγραφείς και ιστοριογράφους, κυρίως της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Ήλπιζε, λοιπόν, με αυτό τον τρόπο, όταν οι συγκυρίες το επέτρεπαν, να επανέλθει στη πολιτική ζωή.
«Κλέβει» λοιπόν, την παράσταση και περνά μέχρι και στις μέρες μας στην αιωνιότητα, μετά τη συγγραφή του πιο ριζοσπαστικού, αλλά και ταυτόχρονα σημαντικού του έργου, του Ηγεμόνα. Το έργο του αυτό αποτέλεσε και αποτελεί πολιτικό εγχειρίδιο για κάθε εποχή, όταν αυτό εκλαμβάνεται σωστά με βάση τα δεδομένα που υπάρχουν στα σύγχρονα χρόνια. Λόγω της επαναστατικής ορμής που το διακατέχει, για ένα χρονικό διάστημα θα συγκαταλέγεται και στη λίστα με τα απαγορευμένα βιβλία, την οποία συνέγραψε το Βατικανό.
Στον Ηγεμόνα, ο Μακιαβέλι χάραξε τον δρόμο για τα διπλωματικά αδιέξοδα της εποχής του και όχι μόνο! Η σκοπιά από την οποία αυτός ο ιδανικός ηγεμόνας που παρουσιάζει βλέπει τα τεκταινόμενα, δε θα πρέπει να είναι καθαρά ηθική, αλλά ορθολογιστική. Αυτό του δίνει το περιθώριο να προβεί και σε βιαιότητες, προκειμένου να διατηρήσει την τάξη και την εξουσία του. Όλο αυτό στα αυτιά μας μάς φέρνει εικόνες από τον σκοταδιστικό Μεσαίωνα. Όμως, αν λάβουμε υπόψη την κατάσταση που επικρατούσε στην Ιταλία του Μακιαβέλλι, ίσως να του δίναμε ένα ελαφρυντικό.
Εύλογα, ο Μακιαβέλι μπορεί να χαρακτηριστεί και ως ένας βαθιά αμοραλιστής, αφού όπως διαφαίνεται στο έργο του, η ηθική είναι ένα θέμα, το οποίο δε φαίνεται να τον αφορά ιδιαίτερα. Ήταν τόσο δοσμένος στην επιστήμη του και προσπαθούσε να τελειοποιήσει τόσο το έργο του, χωρίς να υπολογίζει πως μπορεί να χρησιμοποιηθεί άλλοτε ως «φάρμακο» που θα φέρει την ίαση και άλλοτε ως «ξόρκι» που θα πλανέψει τον λαό υπό τη σκιά ενός κακού ηγεμόνα.
Οι έννοιες της τύχης και της αρετής φαίνονται να αλληλοσυγκρούονται στο έργο του. Αδιαμφισβήτητα, ο Μακιαβέλι δεν υπήρξε μοιρολάτρης και βασιζόταν στην αρετή που διέπει τον κάθε άνθρωπο. Μια αρετή, με την έννοια της εύκολης προσαρμογής σε δυσμενή γεγονότα, κάτι που κλήθηκε να κάνει και ο ίδιος. Όπως αναφέρει: «Η τύχη είναι γυναίκα και γι’ αυτό χαρίζει την εύνοιά της στον νέο που τη χειρίζεται με τόλμη». Παρόλο, λοιπόν, που μαθήτευσε στο πλευρό του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, φαίνεται να κάνει μια στροφή από την αρχαιοελληνική φιλοσοφία καταλήγοντας ίσως και στη σημερινή έννοια του λαϊκισμού. Σκοπός του, λοιπόν, ήταν να πει στον λαό αυτά που θέλει να ακούσει, σπέρνοντας μια μικρή δόση φόβου, όχι όμως μίσους. Η «τυφλή» αγάπη στον ηγεμόνα ήταν ξεκάθαρα αδυναμία.
Ο Μακιαβέλι είναι μια αρκετά παρεξηγημένη προσωπικότητα, που όμως, από αυτή μπορούμε να αντλήσουμε πολλά. Δεν ασπάζομαι πλήρως όσα έγραψε στον Ηγεμόνα, όμως βρίσκω κάποιες κοινές συντεταγμένες που απαντούν ποικίλα ερωτήματα πολιτική φύσεως. Σίγουρα, διαβάζοντας ένα έργο που κατάγεται από την παραδοσιακή φιλοσοφία του Μεσαίωνα μπορούμε να εντοπίσουμε σήμερα πολλά «λάθη». Είναι, όμως, λάθη ή εμείς τα εκλαμβάνουμε λανθασμένα και τα συγκρίνουμε με τα δικά μας σύγχρονα δεδομένα; Λέτε ο Πούτιν να διάβασε λανθασμένα τον Ηγεμόνα; Άραγε, πίσω από αυτόν τον σκοτεινό πολιτικό, να μπορούμε να βρούμε σήμερα το φως;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Νίκολο Μακιαβέλι, «Ο Ηγεμόνας», εκδόσεις Πατάκη, Τριακοστή Τρίτη έκδοση.
- Νικολό Μακιαβέλι, sansimera.gr, διαθέσιμο εδώ.
