Της Ιωάννας Σάντα,
Αν θα ήθελε κανείς να αναλύσει την αμερικανική ταυτότητα, δε θα έπρεπε να παραλείψει δύο βασικές προϋποθέσεις. Πρώτον, την παραδοχή ότι η Αμερική είναι «έθνος μεταναστών» και, δεύτερον, ότι η αμερικανική ταυτότητα προσδιορίζεται από το «Αμερικανικό Πιστεύω», που αποτελεί ένα σύνολο πολιτικών αρχών. Ας αναλύσουμε εκτενέστερα τις παραπάνω αναφορές. Αρχικά, η Αμερική εν μέρει λανθασμένα πιστεύεται ότι αποτελεί έθνος μεταναστών. Σίγουρα η μετανάστευση έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας, αλλά, για να είμαστε πιο ακριβείς, δεν ξεκίνησε έτσι. Η Αμερική σήμερα μπορεί να αποτελεί έθνος μεταναστών, αλλά τι είναι αυτό που έδωσε την ώθηση, ώστε να ξεκινήσει η μετανάστευση;
Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Huntington, «η Αμερική αποτελεί μια ιδρυμένη κοινωνία που δημιουργήθηκε από εποίκους κατά τον 17ο και τον 18ο αιώνα, εκ των οποίων σχεδόν όλοι προέρχονταν από τα Βρετανικά Νησιά». Εγκαταστάθηκαν στην αμερικανική ήπειρο ανά ομάδες και έφεραν μαζί τις αξίες, την κουλτούρα και τους θεσμούς που ήδη είχαν αναπτυχθεί στον τόπο που κατοικούσαν. Έτσι, λοιπόν, οι «πρώτοι Αμερικανοί» δε χρειάστηκε να προσαρμοστούν και να υιοθετήσουν νέα αξιακά και θεσμικά πλαίσια, σε αντίθεση με τον μεταναστευτικό πληθυσμό, ο οποίος προσπαθεί να αφομοιώσει και να αναπαράγει την ήδη δημιουργημένη εθνική ταυτότητα του εκάστοτε τόπου που φιλοξενείται. Στην πραγματικότητα, στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της η Αμερική δεν είχε ουδόλως ευνοϊκές απόψεις για τους μετανάστες, ούτε δοξαζόταν ως «έθνος μεταναστών». Αυτή η πεποίθηση άρχισε να θεμελιώνεται στην αμερικανική κοινωνία, μετά από την αναφορά του Φραγκλίνου Ρούζβελτ το 1938, στην οποία ανέφερε: «Να θυμάστε, να θυμάστε πάντα, ότι όλοι μας, και εσείς και εγώ ιδιαίτερα, είμαστε απόγονοι μεταναστών και επαναστατών». Η παραπάνω δήλωση είναι εν μέρει αληθής, χωρίς να αναφέρει, όμως, τους εποίκους οι οποίοι πρώτοι ουσιαστικά εφάρμοσαν την κουλτούρα τους στη «νέα γη». Παρόλα αυτά, δεν παύει να ισχύει μέχρι και σήμερα ότι οι μετανάστες είναι η Αμερική, αλλά δεν αποτελεί μόνο αυτό το χαρακτηριστικό τη βάση της εθνικής τους ταυτότητα.
Όσον αφορά το Αμερικανικό Πιστεύω, αφορμίστηκε από την προτεσταντική ηθική που οι έποικοι του «Νέου Κόσμου» έφεραν μαζί τους. Το κλειδί εδώ είναι ο «προτεσταντισμός», που με το αυστηρό δόγμα του περί συνετού βίου, διαμόρφωσε έναν ιδιαίτερο και συγκεκριμένο τρόπο ζωής που πλαισιώνεται μέσα από τον ατομισμό, την ισότητα, την ελευθερία του θρησκεύματος και της έκφρασης γνώμης. Παράλληλα, τόνιζε την ηθική στην εργασία και την ατομική ευθύνη για επιτυχία και αποτυχία στη ζωή. Πράγματι ο προτεσταντισμός έπαιξε κρίσιμο ρόλο στην αμερικανική κοινωνική πλαισίωση, γεγονός που εγείρει το ερώτημα κατά πόσο η θρησκεία επηρέασε αλλά και επηρεάζει την αμερικανική κοινωνία.
Τον Ιούνιο του 2002, το τριμελές δικαστήριο του Ενάτου Περιοδεύοντος Εφετείου στο San Francisco αποφάσισε ότι οι λέξεις «υπό τη σκέπη του Θεού» στον Όρκο Πίστης που απαγγέλλουν τα παιδιά στο σχολείο, συνιστούσαν παραβίαση του διαχωρισμού της Εκκλησίας από το κράτος. Έτσι, ο νόμος του 1954 που προσέθεσε τις επίμαχες λέξεις στον καθιερωμένο Όρκο, θεωρήθηκε αντισυνταγματικός και συνεπώς άκυρος. Η απόφαση αυτή προκάλεσε θύελλα διαμαρτυριών και διαδηλώσεων σε ολόκληρη τη χώρα και, μάλιστα, ο Πρόεδρος Bush χαρακτήρισε την απόφαση «γελοία» και η Γερουσία ψήφισε, με απόφαση 99 υπέρ 0 κατά, την ανάκληση της απόφασης, ενώ τα μέλη της Βουλής των αντιπροσώπων συγκεντρώθηκαν στα σκαλιά του Καπιτωλίου για να απαγγείλουν τον Όρκο και να τραγουδήσουν το «Ο Θεός Ευλογεί την Αμερική». Επιπλέον, σύμφωνα με δημοσκοπήσεις της εποχής, το 87% του δείγματος ήταν υπέρ της συμπερίληψης της φράσης στον Όρκο, ποσοστό καθόλου αμελητέο.
Το παραπάνω συμβάν αποτελεί μια απόδειξη για τη σημαντικότητα της θρησκείας στην αμερικανική κοινωνία, διότι φανερώνει τον ρόλο της πίστης στον Θεό και τον συσχετισμό της με τους αμερικανικούς θεσμούς και σύμβολα. Για ένα μεγάλο κομμάτι της κοινωνίας των Ηνωμένων Πολιτειών, Θεός και έθνος αλληλοεξαρτώνται. Οι Αμερικάνοι υπήρξαν ακραία θρησκευόμενοι και σε συντριπτική αναλογία χριστιανοί, καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας τους, ενώ ήδη από την απαρχή της αμερικανικής κοινωνίας, η κουλτούρα τους διαμορφώθηκε σύμφωνα με τα βιβλικά δεδομένα, ακόμη και στη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας παρατηρούνται θρησκευτικές αναφορές όπως «Θεός της Φύσης», «Δημιουργός», «Ανώτατο Κριτή του Κόσμου», «Θεία Πρόνοια». Η επαλήθευση έρχεται και μέσω δημοσκοπήσεων που διεξάγονται κατά καιρούς σχετικά με την πίστη των Αμερικανών, ειδικότερα σύμφωνα με την τελευταία μελέτη το 2017, περίπου το 87% των ερωτηθέντων απάντησαν ότι πιστεύουν στον Θεό (χωρίς να προσδιορίζεται το θρησκευτικό δόγμα), επιβεβαιώνοντας την πεποίθηση ότι ο αμερικανικός λαός είναι βαθειά θρησκευόμενος και πνευματικός (spiritual).
Σύμφωνα με τον Tocqueville: «Στις Ηνωμένες Πολιτείες […] η θρησκεία […] αναμειγνύεται με όλες τις συνήθειες του έθνους και με τα αισθήματα πατριωτισμού και, ως εκ τούτου, προκύπτει μια ξεχωριστή δύναμη». Η πρόσμειξη θρησκείας και πατριωτισμού είναι εμφανής στην πολιτική θρησκεία της Αμερικής, όπως αναφέρει ο Huntington. Ποια είναι, όμως, τα χαρακτηριστικά εκείνα που διαμορφώνουν την αμερικανική πολιτική θρησκεία;
Σημαντικό να αναφερθεί εδώ είναι ότι η πολιτική θρησκεία της Αμερικής παρέχει τη θρησκευτική ευλογία σε ό,τι οι Αμερικανοί έχουν κοινό. Αναλυτικότερα, επιτρέπει στους Αμερικανούς να συνενώνουν την εκκοσμικευμένη πολιτική τους με τη βαθειά θρησκευτικότητά τους και τον Θεό με τη χώρα, δίνοντας, αφενός, θρησκευτική ιερότητα στον πατριωτισμό τους και, αφετέρου, εθνικιστική νομιμότητα στις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Με άλλα λόγια, συγχωνεύουν τις διαφορετικές πίστεις που σε άλλη περίπτωση θα μπορούσαν να είναι αλληλοσυγκρουόμενες, μετατρέποντάς τες σε αφοσίωση προς μια θρησκευτικά προικισμένη χώρα.
Η πολιτική θρησκεία των Ηνωμένων Πολιτειών περιέχει τέσσερα βασικά στοιχεία. Πρώτον, στο αμερικανικό σύστημα διακυβέρνησης εντοπίζεται μια θρησκευτική βάση. Για να γίνει κατανοητή η παραπάνω τοποθέτηση, θα πρέπει να αναφέρουμε τη χαρακτηριστική δήλωση που έκανε ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Eisenhower: «Η αναγνώριση μιας ανώτερης Ύπαρξης είναι η πρώτη και η πιο βασική έκφραση του αμερικανισμού. Χωρίς τον Θεό δε θα μπορούσε να υπάρξει αμερικανική μορφή διακυβέρνησης ούτε αμερικανικός τρόπος ζωής». Η άρνηση του Θεού, λοιπόν, ισοδυναμεί με την αμφισβήτηση των αμερικανικών θεμελιωδών αρχών. Παραδοχή που δείχνει ακράδαντα τον έντονο δεσμό που υπάρχει μεταξύ αμερικανικών αξιών και θρησκείας. Δεύτερο στοιχείο αποτελεί η πεποίθηση ότι ο αμερικανικός λαός αποτελεί τον «περιούσιο» λαό του Θεού, δηλαδή, ότι η Αμερική είναι το νέο Ισραήλ με «θεία αποστολή» να κάνει το καλό στον κόσμο. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Conrad Cherry, ο πυρήνας της πολιτικής θρησκείας στην Αμερική είναι «η αίσθηση του ιδιαίτερου πεπρωμένου της Αμερικής υπό τη σκέπη του Θεού». Η κυριαρχία των θρησκευτικών αναφορών και συμβόλων σε δημόσιες τελετουργίες, εορτασμούς, ακόμη και σε πολιτικούς δημόσιους λόγους αποτελεί το τρίτο βασικό στοιχείο της αμερικανικής πολιτικής θρησκείας. Το γεγονός ότι οι Πρόεδροι πάντα ορκίζονται πάνω στη Βίβλο κατά την ανάληψη των καθηκόντων τους είναι ένα παράδειγμα. Τέλος, στο τέταρτο στοιχείο συγκαταλέγονται οι εθνικοί εορτασμοί και οι δραστηριότητες που διεξάγονται υπό θρησκευτική ατμόσφαιρα και εκτελούν θρησκευτικές λειτουργίες, ως τέτοιες μπορεί να θεωρηθούν η τελετή ανάληψης του προεδρικού αξιώματος, καθώς και η «Ημέρα Μνήμης».
Η αμερικανική πολιτική θρησκεία είναι εθνική, με κύρια χριστιανικά χαρακτηριστικά μέσα της. Παρόλα αυτά, αγκαλιάζει όλων των ειδών τις θρησκείες που βρίσκονται στη χώρα και μετατρέπει τους Αμερικανούς από λαό με πολλά θρησκεύματα σε έθνος με ψυχή εκκλησίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ποιοι είμαστε; Η Αμερικανική Ταυτότητα στην Εποχή μας, Samuel P. Huntington
