Του Νίκου Παναγιωτόπουλου,
Τον χειμώνα του 203/2 π.Χ., ο Αντίοχος Γ΄ και ο Φίλιππος Ε΄ αποφάσισαν να συνάψουν μία μυστική συνθήκη, με στόχο να μοιραστούν μεταξύ τους τα εδάφη του κράτους των Πτολεμαίων. Σύμφωνα με αυτήν, ο Αντίοχος μπορούσε να θέσει υπό την κυριαρχία του την Κύπρο, τις πτολεμαïκές κτήσεις στην Κιλικία και στη Λυκία, τη νότια Συρία και ο Φίλιππος τα νησιά των Κυκλάδων, που ανήκαν στους Πτολεμαίους, και τα παράλια της Θράκης και της Μικράς Ασίας. Μέσω αυτής της συμφωνίας οι δύο βασιλείς, είτε λίγο είτε πολύ, ήξεραν ο ένας για τον άλλον πώς επρόκειτο να κινηθούν.
Από τα πρώτα χρόνια της εξουσίας του ο Αντίοχος έδειξε τις αληθινές προθέσεις του. Βασικός σκοπός του ήταν η ανασύσταση του βασιλείου του Σέλευκου Α΄. Ο ίδιος, λοιπόν, όντας ικανοποιημένος από προηγούμενες επιτυχημένες πολεμικές επιχειρήσεις στη Μηδία και στους Πάρθους, το 205 π.Χ. επέστρεψε στη Σελεύκεια του Τίγρη. Η επόμενη στρατιωτική του προσπάθεια είχε ως στόχο την ανακατάληψη της Κοίλης Συρίας. Με αυτόν τον τρόπο την άνοιξη του 202 π.Χ. ξεκινάει ο πέμπτος Συριακός πόλεμος.
Αυτήν τη φορά ο Σελευκίδης αναγνώρισε τη σημασία, που θα είχε για τον ίδιο, η κατάληψη της πόλης της Δαμασκού, την οποία σε προηγούμενες επιχειρήσεις του αγνοούσε. Η Δαμασκός βρίσκεται ανατολικά της οροσειράς του Αντιλιβάνου, δίπλα σε μία όαση που ονομαζόταν Γούτα, η οποία τροφοδοτούνταν με νερό από τα ποτάμια της Κοιλάδας Μπεκάα. Επίσης, το γεγονός ότι δε συνδεόταν με άλλα μέρη, καθιστούσε τη Δαμασκό ένα φυσικό οχυρό. Ο Αντίοχος κατέκτησε τη Δαμασκό το 202 π.Χ. Αυτό είχε τα εξής αποτελέσματα: 1) να εξασφαλίσει την παροχή προμηθειών για τον στρατό του, 2) να ελέγξει την επικοινωνία, όχι μόνο με την περιοχή ανατολικά του Αντιλιβάνου, αλλά και νότια, με την Παλαιστίνη και την Υπεριορδανία και 3) να παρακάμψει την οχυρωμένη πτολεμαïκή ζώνη. Με την κατάληψη της κοιλάδας του Μπαραντά, ο Αντίοχος θα μπορούσε να εμποδίσει οποιαδήποτε πτολεμαïκή αντεπίθεση από τη θέση της Μπεκάα και θα καθιστούσε ευκολότερη τη διασύνδεσή του με το βορειότερο κομμάτι αυτής της κοιλάδας και, συνεπώς, με τη στρατιωτική του βάση στην Απάμεια.
Ο Αντίοχος μπόρεσε να πορευτεί χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα στην Παλαιστίνη είτε επειδή κατακτούσε όσες πόλεις προσέγγιζε είτε επειδή προσπερνούσε πόλεις, που έδειχναν αντίσταση. Το επίκεντρο του πρώτου τμήματος της πολεμικής του επιχείρησης ήταν η Γάζα, μέσω της οποίας θα μπορούσε να θέσει υπό τον έλεγχό του την Παλαιστίνη. Η πτολεμαïκή φρουρά αντεπιτέθηκε, αλλά ο Σελευκίδης έπρεπε απαραιτήτως να καταλάβει τη Γάζα, προκειμένου να διατηρήσει τον έλεγχο των εδαφών, που είχε ήδη καταλάβει. Καταλαμβάνοντας τη Γάζα, ο Αντίοχος κατέστησε δύσκολη την πρόσβαση του πτολεμαïκού στρατού στην Παλαιστίνη. Από την άλλη, έκαμψε και τις τελευταίες πτολεμαïκές αντιστάσεις στην Κοίλη Συρία. Με την επιτυχία του στη Γάζα ο Αντίοχος ολοκλήρωσε την πολεμική του επιχείρηση το 201 π.Χ.
Η κατάληψη της Γάζας είχε αρνητικές συνέπειες για τις πτολεμαïκές στρατιωτικές δυνάμεις, καθώς ήταν δύσκολο να εξαπολύσουν επίθεση εναντίον του Σελευκίδη. Ωστόσο, ο ασταθής τρόπος διακυβέρνησης της Κοίλης Συρίας από τον Αντίοχο καθιστούσε σαφές πως ο πόλεμος θα συνεχιζόταν και την επόμενη χρονιά και ότι οι Πτολεμαίοι θα έκαναν αντεπίθεση. Η πτολεμαïκή κυβέρνηση αναθέτει στον στρατηγό Σκόπα από την Αιτωλία να ταξιδέψει στην Ελλάδα, προκειμένου να στρατολογήσει Αιτωλούς συμπατριώτες του, με σκοπό να ανακαταλάβει την περιοχή της Παλαιστίνης. Το στράτευμα αυτό συγκροτήθηκε τον χειμώνα του 201 π.Χ. Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Σκόπας, προς έκπληξη του Αντίοχου, ξεκίνησε το πολεμικό του εγχείρημα τον χειμώνα, εποχή κατά την οποία ο Αντίοχος είχε στείλει τον στρατό του να ξεχειμωνιάσει σε άλλες περιοχές. Επιπροσθέτως, η κυβέρνηση των Πτολεμαίων είχε φέρει στην Αίγυπτο στρατιωτική φρουρά και από άλλα μέρη του βασιλείου. Συνεπώς, μέσω της θάλασσας, μπορούσε να μεταφέρει στρατιώτες από την Ελλάδα και από τα Στενά στην Αίγυπτο.
Το στρατιωτικό εγχείρημα του Σκόπα στην Παλαιστίνη στέφθηκε με επιτυχία και η περιοχή τέθηκε, αρχικά, υπό τον έλεγχό του. Σε αυτό συνέβαλε η απόσυρση μεγάλου μέρους του στρατού του Αντίοχου, ο οποίος υπολόγιζε, λανθασμένα βέβαια, πως οι εσωτερικές διαμάχες στην Αίγυπτο θα κρατούσαν τις στρατιωτικές της δυνάμεις μακριά από την Παλαιστίνη για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ο Σκόπας είχε στη διάθεσή του έναν μεγάλο και καλώς εξοπλισμένο στρατό. Ο Αντίοχος κινήθηκε νότια με έναν στρατό, που ξεπερνούσε σε αριθμό εκείνον, με τον οποίο είχε έρθει στη Ραφία και που ήταν μεγαλύτερος από εκείνον του Αιτωλού στρατηγού. Εξάλλου, ο Σελευκίδης ήταν κυβερνήτης ενός μεγαλύτερου βασιλείου και μπορούσε να καλέσει σε επιστράτευση περισσότερους στρατιώτες. Επίσης, την ώρα που ο Σκόπας προέλαυνε από την Αίγυπτο και πολεμούσε για την ανακατάληψη της Παλαιστίνης, ο Αντίοχος πρόλαβε να καλέσει και τις εφεδρείες του.
Η μάχη μεταξύ των δύο στρατηγών έγινε στο Πάνειο το β΄ μισό του 200 π.Χ. Ερχόμενος από τη Δαμασκό, ο Αντίοχος τοποθέτησε τη φάλαγγά του στο βορειότερο σημείο του πεδίου της μάχης, συνοδευόμενη από το ιππικό, το οποίο αποτελούνταν από κατάφρακτους, από ιππείς, δηλαδή, που ήταν βαρέως οπλισμένοι. Ο Αντίοχος ήταν ο γενικός διοικητής του στρατού, έχοντας στο πλευρό του τον γιο του, Αντίοχο τον Νεότερο, ο οποίος ήταν επικεφαλής του τμήματος των καταφράκτων. Νότια του ποταμιού που χώριζε το πεδίο της μάχης, τοποθετήθηκε ένα μικρότερο τμήμα της φάλαγγας του Σελευκίδη, συνοδευόμενο και εκείνο από ιππικό. Οι αντίπαλοι, από την άλλη πλευρά, παρέταξαν την πτολεμαïκή φάλαγγα, στο πλευρό της οποίας υπήρχε πτολεμαïκό ιππικό. Εκεί, ο Σκόπας τοποθέτησε τους Αιτωλούς μισθοφόρους και το αιτωλικό ιππικό. Επίσης, αν και είχε λιγότερους ελέφαντες από τον Αντίοχο, τους τοποθέτησε μπροστά από την αιγυπτιακή φάλαγγα, για να αντιμετωπίσει το τμήμα του στρατού του Αντίοχου με τους ελέφαντες.
Αποφασιστική σημασία είχε η επίθεση των Σελευκίδων καταφράκτων, μέσω της οποίας οι στρατιώτες του Αντίοχου εκτόπισαν το αιγυπτιακό ιππικό και μετά στράφηκαν προς την αντίπαλη φάλαγγα, η οποία, επίσης, συνεπλάκη με τη φάλαγγα του Σελευκίδη. Το αποτέλεσμα αυτής της συμπλοκής ήταν η εξουθένωση της πτολεμαïκής φάλαγγας. Όσον αφορά τους μισθοφόρους από την Αιτωλία, εκείνοι δικαιολόγησαν τη φήμη τους: το ιππικό τους νίκησε το ιππικό των Σελευκίδων. Όταν, όμως, τα άλογα των Αιτωλών συνάντησαν το τείχος με τους ελέφαντες, μιας και δεν είχαν συνηθίσει να τους πολεμούν, φοβήθηκαν και, τελικά, δε μπορούσαν να διεισδύσουν.
Η χρήση των ελεφάντων αποδείχθηκε πως ήταν η πιο έξυπνη κίνηση, μιας και η γραμμή τους παρεμπόδιζε τους Αιτωλούς να εισβάλουν στο άλλο στρατόπεδο. Έτσι, ο Αντίοχος μπορούσε να προστατεύσει το ιππικό του πιο εύκολα από ότι στη μάχη της Ραφίας. Στο βόρειο τμήμα του πεδίου της μάχης, η επίθεση του στρατού του Σελευκίδη ήταν επιτυχής, με αποτέλεσμα η φάλαγγα των Αιγυπτίων να ηττηθεί ανεπανόρθωτα. Στο νότιο τμήμα, ωστόσο, οι Αιτωλοί ήταν νικηφόροι. Ο Αιτωλός στρατηγός, καταλαβαίνοντας πως ο μόνος που μπορούσε να σωθεί ήταν ο στρατός που είχε φέρει από την πατρίδα του, άφησε την πτολεμαïκή φάλαγγα να καταστραφεί. Ο Αντίοχος, αφήνοντας τους Αιτωλούς τελικά να φύγουν, επικεντρώθηκε στην κατατρόπωση της πτολεμαïκής φάλαγγας. Η ολοκληρωτική ήττα της θα έκαμπτε τη δύναμη της πτολεμαïκής κυβέρνησης. Αυτή ήταν αναμφισβήτητα μία αποφασιστική μάχη. Η καταστροφή του αιγυπτιακού στρατού κατέστησε την κυβέρνηση της Αιγύπτου ανίσχυρη να διεκδικήσει ξανά την Κοίλη Συρία, την οποία, τελικά, κατέκτησε ο Σελευκίδης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Μπένγκτσον, Χέρμαν (1991), Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Γαβρίλη, Άντρεα, Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα.
- Grainger, D. John (2010), The Syrian Wars, Leiden & Boston: Brill.
- Mossé, Claude & Schnapp-Gourbeillon, Annie (2015), Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας (2000-31 π.Χ.), μτφρ. Στεφάνου, Λύντια, Αθήνα: Εκδόσεις Δ.Ν. Παπαδήμα.
