Της Ιωάννας Τσιούρη,
Είναι κοινός τόπος ανάμεσα στους θεωρητικούς, σύγχρονους και μη, που μελετούν τη φύση του μορφώματος που ονομάζεται Ευρωπαϊκή Ένωση, το γεγονός ότι από τις απαρχές της δημιουργίας της, αναζητά συνεχώς τη θέση που της αρμόζει στο παγκόσμιο γίγνεσθαι: η sui generis φύση της, που χαρακτηρίζεται από δομές που ομοιάζουν άλλοτε σε αυτές ενός κυρίαρχου κράτους και άλλοτε σε εκείνες ενός ισχυρού διεθνούς οργανισμού, την καθιστούν μοναδική. Τα νήματα που κινούν οι καθεστηκυίες έννομες τάξεις (τόσο οι επιμέρους εθνικές αλλά και οι ευρύτερες, περιφερειακές και διεθνείς) εντείνουν την ανάγκη αυτοπροσδιορισμού της, στόχος που μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα από μια ομοιόμορφη επιβολή και υπακοή του δικαίου της από τα κράτη-μέλη της. Αλλά και πέρα από όσα κράτη συνιστούν ήδη μέλη της Ε.Ε., το κοινοτικό κεκτημένο υπάρχει και δείχνει τον δρόμο και για όσες χώρες δεν έχουν συμβληθεί (τουλάχιστον ακόμη) στις ευρωπαϊκές συνθήκες. Το κατά πόσο μπορούν οι ενωσιακές αξίες και τα ιδεώδη να αποτελέσουν το «φίλτρο», μέσα από το οποίο θα περνά κάθε διεθνής κανόνας και μέτρο που επιδιώκει να εισχωρήσει είτε στην έννομη τάξη της Ε.Ε. είτε σε εθνικές έννομες τάξεις στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο, αναδεικνύεται όσο ποτέ μέσα από τις υποθέσεις Kadi και Nada. Η μεν ενώπιον του ΔΕΕ και με όρους ενωσιακής νομοθεσίας, η δε ενώπιον του ΕΔΔΑ, ύστερα από ατομική προσφυγή κατά μέτρων που ελήφθησαν εντός της ελβετικής επικράτειας.
Για την ιστορία: το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ ανέλαβε δράση για τη στοχοποίηση και καταπολέμηση των προσώπων και της οργάνωσης του Οσάμα Μπιν Λάντεν και προχώρησε στην έκδοση των απαραίτητων ψηφισμάτων για την επιβολή κυρώσεων, ψηφίσματα που εν συνεχεία εντάχθηκαν στο ενωσιακό δίκαιο μέσω κανονισμών της τότε Ευρωπαϊκής Κοινότητας (ΕΚ) και ενσωμάτωναν καταλόγους με πρόσωπα, οντότητες και φορείς που συνδέονταν με το καθεστώς. Το όνομα του Yassin Abdullah Kadi, κάτοικου της Σαουδικής Αραβίας, προστέθηκε στον σχετικό κατάλογο της Επιτροπής Κυρώσεων του ΟΗΕ και αντιστοίχως και στον κατάλογο του κανονισμού της ΕΚ. Δεν του γνωστοποιήθηκε, ωστόσο, σε προηγούμενο χρόνο το σύνολο των στοιχείων που υποτίθεται ότι τον βάραινε, ενώ δεν του δόθηκε ούτε η δυνατότητα για προηγούμενη ακρόαση, ώστε να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Επικαλούμενος τις παραλείψεις αυτές, προσέφυγε ενώπιον του τότε Πρωτοδικείου της ΕΚ και το ζήτημα έφτασε τελικά ενώπιον της δευτεροβάθμιας κρίσης του ΔΕΚ. Ο κανονισμός ακυρώθηκε εν τέλει στη βάση του ελέγχου νομιμότητας που οφείλουν να διεξάγουν τα ενωσιακά όργανα σχετικά με τη συμφωνία μιας οποιασδήποτε διεθνούς νομοθεσίας, που επιδιώκει να ενταχθεί στο οικείο δίκαιο με τις ενωσιακές αρχές και αξίες. Από τον έλεγχο αυτόν, φυσικά, δεν δύναται να αξιώνει να εξαιρεθεί ούτε Ψήφισμα του ΟΗΕ. Δυστυχώς, η ταλαιπωρία για τον προσφεύγοντα δεν έληξε εκεί: παρότι το ΔΕΚ έκανε δεκτή την προσφυγή του, το όνομά του παρέμεινε στους συγκεκριμένους και εξακολούθησε να υφίσταται τις δυσμενείς συνέπειες, ώσπου προσέφυγε εκ νέου κατά νεότερου κανονισμού με παρόμοιο περιεχόμενο. Την υπόθεση επιλήφθηκε ξανά σε δεύτερο βαθμό το ΔΕΕ, αποκρούοντας οριστικά ισχυρισμούς για «ασυλία» του Κανονισμού απέναντι στον ενωσιακό έλεγχο νομιμότητας, λόγω της «διεθνούς» προελεύσεώς του και συνδέοντας και πάλι αυστηρά και στενά την ευμάρεια μιας ρύθμισης ενταγμένης στο ενωσιακό δίκαιο, με την υποταγή της στις θεμελιώδεις αρχές και αξίες της Ε.Ε.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει, από την άλλη πλευρά, το ενδεχόμενο να εκφύγει κανείς από τη λογική της μονιστικής θεώρησης του ευρωπαϊκού (ή και οποιουδήποτε άλλου) δικαίου σε σχέση με το διεθνές και να δοκιμάσει μια προσέγγιση εναρμόνισης: το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) υιοθετεί τη λογική της σύμφωνης ερμηνείας, προκειμένου να πετύχει τη διάσωση μιας νομοθετικής διάταξης που φέρει ελλείψεις και ψεγάδια, εντρυφώντας στον πυρήνα της ουσίας του μέτρου που επιδιώκεται να ληφθεί και ερμηνεύοντάς το με τρόπο που να εναρμονίζεται με τη διαφύλαξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στην περίπτωση, μάλιστα, της υπόθεσης Nada, το ζήτημα αυτό ανέκυψε αρχικά ενώπιον των εθνικών δικαστηρίων της Ελβετία — που δεν είναι μέλος της Ε.Ε. και προέβη σε αυτόνομη εφαρμογή των κυρώσεων που θέσπιζε το ψήφισμα της Επιτροπής Κυρώσεων για την Al-Qaida των Ηνωμένων Εθνών. Το ζήτημα έφτασε ενώπιον της κρίσης και του Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου της χώρας (ως ανώτατου δικαστικού οργάνου εντός επικράτειας), κρίση που ανέστειλε το δικαίωμα του κυρίου Nada σε δίκαιη δίκη (και ακρόαση), οδηγώντας τον έτσι να καταγγείλει την Ελβετία ενώπιον του δικαστηρίου του Στρασβούργου. Η απόφαση του Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου, μάλιστα, εκδόθηκε λίγο μετά την απόφαση στην πρώτη προσφυγή του Kadi ενώπιον του Πρωτοδικείου της ΕΚ – πριν από την ανατροπή που έφερε στην υπόθεση η δευτεροβάθμια κρίση του ΔΕΚ το 2008. Παρά το γεγονός ότι η Ελβετία δεν είναι μέλος της Ένωσης, προσπάθησε πολύ να ευθυγραμμιστεί με τον ενωσιακό τρόπο σκέψης επί του ζητήματος – απέτυχε, ωστόσο, εντελώς να προβλέψει την κατάληξη του ζητήματος.
Το ΕΔΔΑ, στην κρίση του επί της υποθέσεως, αναγνώρισε μεν την αρκετά περιοριστική επίδραση του σχετικού ψηφίσματος της Επιτροπής του ΟΗΕ πάνω στις δυνατότητες της Ελβετίας να δράσει επί του ζητήματος, δεν δέχθηκε όμως τον ισχυρισμό της πως δεν καταλειπόταν κανένα περιθώριο δράσης. Επιπλέον, το Δικαστήριο επέπληξε τις αρχές της χώρας για την αδικαιολόγητη καθυστέρηση στη διαβίβαση των πορισμάτων σχετικά με την ορθή ή μη συμπερίληψη του Nada στον κατάλογο και διατύπωσε τη θέση πως οι αρμόδιες αρχές θα έπρεπε να είχαν εξετάσει με περισσότερη ενδελέχεια παραμέτρους που καλούσαν για ηπιότερη μεταχείριση του εν λόγω προσώπου (όπως η κατάσταση της υγείας και η ηλικία του, αλλά και η αυστηρή φύση των κυρώσεων). Πάνω από όλα, το ΕΔΔΑ αποδοκίμασε την παράλειψη της Ελβετίας να παράσχει στον Nada πρόσβαση σε εγχώριο δικαστικό έλεγχο της επίδικης πράξης (και συνεπώς και δικαίωμα στη δικαστική προστασία), έλεγχος που θα μπορούσε να επικυρώσει ή να ακυρώσει τα μέτρα που ελήφθησαν με βάση το σχετικό ψήφισμα. Η παράλειψη αυτή οδηγεί σε παραβίαση εκ μέρους της Ελβετίας του άρθρου 13 παρ. 1 της ΕΣΔΑ, που κατοχυρώνει το δικαίωμα σε πραγματική (και αποτελεσματική) δικαστική προστασία, εφόσον μάλιστα μια εξάλειψη του ονόματος του Nada από τον διεθνή κατάλογο δεν θα επέφερε άμεσα και άρση των μέτρων που ελήφθησαν σε εθνικό επίπεδο.
Οι αναφορές που έγιναν από το ΕΔΔΑ κατά την κρίση του για την υπόθεση Nada (2013) σε αυτήν του Kadi του ΔΕΕ (2008) αποκαλύπτουν την επιρροή του δεύτερου στη νομολογία του πρώτου: η συγκυρία στάθηκε η αφορμή να παρεκκλίνει το ΕΔΔΑ από τη μέχρι τότε στάση του περί σεβασμού έναντι του ΟΗΕ και πρωτοπόρησε, στηρίζοντας την προστασία που παρείχε σε επιρροή της κρίσης του από την ενωσιακή νομολογία ενόψει και της προοπτικής προσχώρησης της Ε.Ε. στην ΕΣΔΑ.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
[1] Yassin Adullah Kadi v. Council of the European Union and Commission of the European Commmunities, Case T-315/01 [2005], ECR II-3649 (Sep. 21, 2005)
[2] Nada v. Switzerland, Application No. 10593/08, Eur. Ct. H. R. [GC], judgment of 12 September 2012
[3] «Έξυπνες Κυρώσεις που επιβλήθηκαν από την Ευρωπαϊκή Ένωση κατ’ εφαρμογή Ψηφισμάτων του Συμβουλίου Ασφαλείας: προκλήσεις, προβληματισμοί και διαχρονική προσέγγιση», διπλωματική εργασία, Δέσποινα Μιγγιάνη, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Σχολή Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Σπουδών, Τμήμα Νομικής, Θεσσαλονίκη 2015
[4] «The European Court of Justice and the International Legal Order after Kadi», Gráinne de Búrca, JEAN MONNET CENTER, NYU SCHOOL OF LAW.
