Της Μαρίας Σαρρή,
Μία από τις πιο περίπλοκες προσωπικότητες της ινδικής μυθολογίας και θρησκείας είναι εκείνη του θεού Shiva. Ταξιδεύοντας στο Uttar Pradesh, την ιερή πόλη του θεού, συναντάμε αμέτρητες απεικονίσεις του σε αγάλματα, τα οποία αφηγούνται και από μια πτυχή της ζωής του. Δεν περιορίζεται, όμως, μόνο εκεί. Η λατρεία του φτάνει σε ολόκληρη την ινδική χερσόνησο κι εμπνέει ακόμα και απλούς τυχοδιώκτες.
Το πάνθεον στον ινδουισμό περιέχει ένα ευρύ φάσμα θεοτήτων, αν και το Trimūrti, η αντίστοιχη «Αγία Τριάδα», αποτελείται από τον Brahma, τον Vishnu και τον Shiva. Ο τελευταίος αντιπροσωπεύει τις αντιθέσεις και καταφέρνει να εξισορροπήσει αντίρροπες δυνάμεις. Εκφράζει την καλοσύνη και την εθελοντική βοήθεια, όμως διαθέτει ακόμα και μια σκοτεινή πλευρά, η οποία τον καθιστά ηγέτη των βασανισμένων πνευμάτων.
Έχει μια ιδιαίτερη σχέση με τον χρόνο τον οποίο μπορεί να χειριστεί. Το γνωστότερο χαρακτηριστικό του είναι η δυνατότητα να καταστρέφει τον κόσμο και να τον δημιουργεί από την αρχή. Αποτελεί, κατά κάποιον τρόπο, ένα είδος κάθαρσης και εκμηδένισης. Στον Ινδουισμό, πιστεύεται πως το σύμπαν λειτουργεί και υπάρχει σε κύκλους, διάρκειας περίπου δύο δισεκατομμυρίων χρόνων ο καθένας. Ο Shiva καταστρέφει το σύμπαν στο τέλος του κάθε κύκλου, επιτρέποντάς του να δημιουργήσει τον κόσμο από την αρχή.
Ο Shiva είναι επίσης ο σπουδαίος ασκητής, απέχοντας από όλες τις μορφές ικανοποίησης και ευχαρίστησης, θεωρώντας τον διαλογισμό μέσο εύρεσης της απόλυτης ευτυχίας. Είναι ο προστάτης των Βεδών, που αποτελούν τα ιερά κείμενα. Στο παρόν άρθρο, θα αναφερθούμε σε μερικές εμφανίσεις του στην ινδική μυθολογία. Είναι σημαντικό, όμως, να λάβουμε υπόψιν πως υπάρχουν αρκετές εκδοχές αυτών των μύθων, οι οποίες διαφοροποιούνται ανά περιοχή.
Στην ινδική μυθολογία και θρησκεία, αρκετές φορές, ένα πρόσωπο αποτελεί μετενσάρκωση ενός άλλου σε μια καινούρια ζωή. Αυτό τους δίνει συχνά τη δυνατότητα να γυρίζουν σε προηγούμενους συγγενείς, να τους συμβουλεύουν και να τους συμπαραστέκονται, ή να ξεκινούν από την αρχή μια καινούρια ζωή, διατηρώντας όμως κάποια από τα βασικά χαρακτηριστικά της προηγούμενης. Οι ινδικοί θεοί, ως επί το πλείστον, έχουν δημιουργήσει πολλές φορές μετενσαρκώσεις για τους ίδιους.
Η σύζυγος του Shiva είναι η Parvati, μετενσάρκωση της θεάς Sati, η οποία ήταν κόρη του θεού Daksa. Ο Daksa ήταν αντίθετος στο γάμο της Sati με τον Shiva. Μια φορά, πραγματοποίησε μια τελετή προς όλους τους θεούς, αλλά δεν προσκάλεσε τον Shiva. Εξοργισμένη από αυτήν την προσβολή, η Sati έριξε τον εαυτό της στη φωτιά της θυσίας. Ο Shiva, στενοχωρημένος από τον χαμό της αγαπημένης του, δημιούργησε δύο δαίμονες από τα μαλλιά του, που προκάλεσαν χάος στην τελετή και αποκεφάλισαν τον Daksa. Οι άλλοι θεοί έκαναν έκκληση στον Shiva να τερματίσει τη βία, γι’ αυτό κι έφερε τον Daksa πίσω στη ζωή, αλλά με το κεφάλι κριαριού ή γίδας. Η Sati, μην μπορώντας να μείνει μακριά από τον αγαπημένο της, μετενσαρκώθηκε ως Parvati στην επόμενη της ζωή και ξαναπαντρεύτηκε τον Shiva.
Η Parvati ένιωθε μοναξιά όσο ο αγαπημένος της έλειπε σε ταξίδια διαλογισμού και ήθελε κάτι να της κρατάει συντροφιά. Από γη και πηλό δημιούργησε ένα μικρό αγοράκι για να την προστατεύει, τον οποίο είχε μεγάλωνε ως το παιδί της. Το ονόμασε Ganesha. Όταν ο Shiva μια μέρα επέστρεψε, βρήκε το αγόρι να φρουρεί το δωμάτιο στο οποίο η Parvati λουζόταν. Ευθύς αμέσως το ρώτησε ποιος είναι, και, αδυνατώντας να πιστέψει πως είναι γιος του —νόμιζε πως ήταν αναιδής ζητιάνος—, κάλεσε δαίμονες να το σκοτώσουν. Εκείνοι πάλεψαν με το αγόρι, καταφέρνοντας να το αποκεφαλίσουν.
Μόλις η Parvati αντίκρισε τι είχε γίνει, ξέσπασε σε ουρλιαχτά φωνάζοντας για τον χαμό του παιδιού της. Ο Shiva, γεμάτος ενοχή, συνειδητοποίησε τι είχε κάνει και έστειλε απεσταλμένους να του φέρουν το κορμί του αγοριού, το οποίο και δημιούργησε ξανά, όμως με διαφορετικό κεφάλι, εκείνο ενός ελέφαντα που βρισκόταν κοντά. Έτσι, ο Ganesha, ο θεός με το κεφάλι ελέφαντα, γεννήθηκε. Άλλοι γιοι του Shiva είναι ο Skanda, ο θεός του πολέμου, και ο Kubera, ο θεός των θησαυρών.
Σε έναν άλλο μύθο, η Ganga, η θεά που προσωποποιεί τον ποταμό Γάγγη, δόθηκε στον Shiva από τον Vishnu. Για να απαλύνει την πτώση της Ganga στη γη, αλλά και για να αποτρέψει έναν τόσο χειμαρρώδη ποταμό από το να καταστρέψει τον πολιτισμό, ο Shiva την έπιασε μέσα στον ψηλό κότσο τον μαλλιών του, αποτυπώνοντας για ακόμα μια φορά τον ρόλο του στην αυτοθυσία. Έκτοτε, ο μύθος αυτός αντικατοπτρίζεται στα μαλλιά του, μέσα από την αναπαράστασή του στα αγάλματα.
Η αυτοθυσία τονίζεται και σε άλλα σημεία της ζωής του Shiva, όπως τότε που ο Vasuki, ο βασιλιάς των ερπετών, απείλησε πως θα έριχνε δηλητήριο σε όλες τις θάλασσες του κόσμου. Ο Shiva, έχοντας προηγουμένως πάρει τη μορφή μιας γιγάντιας χελώνας, μάζεψε το δηλητήριο στην παλάμη του και το ήπιε. Το δηλητήριο έκαψε τον λαιμό του και του άφησε για πάντα ένα μπλε σημάδι. Συχνά παρουσιάζεται βαμμένος ολόκληρος γαλάζιος σε εικονογραφήσεις.
Σε έναν άλλο μύθο, περιγράφεται πώς ο Shiva συνδέεται με τον ταύρο Nandi. Μια μέρα, η Surabhi, η μητέρα όλων των αγελάδων, άρχισε να γεννά έναν ανείπωτο αριθμό άψογων άσπρων αγελάδων. Το γάλα από όλες αυτές τις αγελάδες πλημμύρισε το σπίτι του Shiva στα Ιμαλάια. Θυμωμένος από τη διαταραχή του διαλογισμού του, ο θεός έπληξε τις αγελάδες με φωτιά από το τρίτο του μάτι. Ως επακόλουθο, εμφανίστηκαν καφέ κηλίδες στο δέρμα των αγελάδων. Όμως, ο Shiva ήταν ακόμη θυμωμένος. Οι υπόλοιποι θεοί, για να τον ηρεμήσουν, του χάρισαν έναν μικρό ταύρο, τον Nandi, γιο της Surabhi. Ο Nandi έγινε επίσης ο προστάτης όλων των ζώων.
Τέλος, η σημαντικότερη απεικόνιση του Shiva, η οποία αποτελεί πηγή έμπνευσης διαφόρων καλλιτεχνών, είναι ο Shiva Nataraja, ή αλλιώς ο «αέναος χορευτής». Σε αυτήν τη μορφή χορεύει τον Tandava, παραδοσιακό χορό, μέσα σε ένα κύκλο φωτιάς. Ο κύκλος αυτός αντιπροσωπεύει τον ατελείωτο κύκλο του χρόνου. Κρατά τη θεϊκή φωτιά Agni, που καταστρέφει το σύμπαν, και το τύμπανο damaru, που συνθέτει του πρώτους ήχους της δημιουργίας. Στο ένα χέρι κάνει τη γαλήνια χειρονομία Abhayamudra (αμπαγιαμούντρα) και με το άλλο υποδεικνύει το αριστερό του πόδι, σύμβολο της σωτηρίας. Επίσης, ποδοπατάει με το ένα πόδι την φιγούρα του νάνου Apasmara Purusha (Απασμάρα Πουρούσα), που αντιπροσωπεύει την ψευδαίσθηση, οδηγώντας τους ανθρώπους μακριά από την αλήθεια.
Ο Shiva μπορεί να παρουσιάζεται σε ελαφρώς διαφορετικούς τρόπους αναλόγως με τη συγκεκριμένη κουλτούρα, αλλά συνήθως απεικονίζεται ελαφρά ντυμένος ή γυμνός, με δύο ή πολλαπλά χέρια, και με τα μαλλιά του πιασμένα σε ψηλό κότσο ή λιτά. Συνήθως έχει τρεις οριζόντιες γραμμές στο μέτωπό του και ένα κάθετο μάτι. Φοράει ένα μαντήλι με μισοφέγγαρο και κρανίο, το οποίο αντιπροσωπεύει το πέμπτο κεφάλι του Brahma. Ο Shiva τον είχε αποκεφαλίσει ως τιμωρία επειδή πόθησε την ίδια του την κόρη, Saraswati. Φοράει επίσης ένα κολιέ από κεφάλια, ενώ για περιβραχιόνια φίδια.
Ο Shiva είναι θεός που προκαλεί δέος, χαρά αλλά και φόβο. Η ικανότητά του τόσο για το καλό όσο και για την καταστροφή, διχάζει εσωτερικά τον απλό παρατηρητή, ο οποίος αδυνατεί να προσάψει θετικό ή αρνητικό πρόσημο στη φύση του θεού. Η καταστροφή που προκαλεί ο θεός δίνει την ευκαιρία για δημιουργία από την αρχή και είναι σύμβολο νέου ξεκινήματος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Metmuseum.org, Shiva as Lord of Dance (Nataraja). Διαθέσιμο εδώ
- Doniger, W. (2021, May 6). Shiva. Encyclopedia Britannica. Διαθέσιμο εδώ
- Cartwright, Mark (2018), Definition, worldhistory.org. Διαθέσιμο εδώ
