Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Στο κλασικό του βιβλίο «Η Πόλη του Θεού», ο Άγιος Αυγουστίνος θρηνούσε ότι η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, έχοντας χτιστεί με βία και απάτη, ήταν ένα μεγάλο άντρο κλεφτών. Οι περισσότερες αυτοκρατορίες έχουν χτιστεί με αυτόν τον τρόπο — συμπεριλαμβανομένων των περισσότερων από τις αποικιακές αυτοκρατορίες που σχηματίστηκαν από τις δυνάμεις της Δυτικής Ευρώπης μεταξύ του 16ου και του 20ού αιώνα (Liccione, 2016). Αν και τώρα που όλες αυτές οι αυτοκρατορίες ανήκουν στην ιστορία, το άντρο κλεφτών σήμερα ορίζεται από την «κλεπτοκρατία».
O όρος “Kleptocracy”, στα ελληνικά Κλεπτοκρατία, σημαίνει κυριολεκτικά, κυριαρχία από κλέφτες, και περιγράφει τη συγκεκριμένη διαφθορά που συμβαίνει όταν οι ηγέτες των κρατών, γενικά από φτωχότερες χώρες, λεηλατούν συνήθως εκατομμύρια ή και δισεκατομμύρια δολάρια από τα εθνικά τους ταμεία. Πολύ συχνά, τα χρήματα ξοδεύονται ή κρύβονται σε πλούσιες χώρες. Το 1999, ο Κάρλ Λέβινγ, πρώην γερουσιαστής των Η.Π.Α., είχε υπολογίσει ότι το μισό 1 τρις δολάρια Η.Π.Α. που ξεπλένουν οι εγκληματίες ετήσια μεταφέρεται μέσω τραπεζών των Η.Π.Α. (Forsythe, 2021). Δύο αποκαλυπτικά παράδειγμα είναι τα “Panama Papers” (Liccione, 2016) και τα “Pandora Papers” (Lifo, 2021), στα οποία δεκάδες παγκόσμιοι ηγέτες, πρωθυπουργοί, βασιλιάδες και σελέμπριτι αποκαλύφθηκαν ότι είχαν πολλά δισεκατομμύρια σε “offshore” λογαριασμούς τις τελευταίες δεκαετίες, με μεγάλο μέρος αυτής της δραστηριότητας να είναι νόμιμη. Φαίνεται ότι οι κλεπτοκράτες εκμεταλλεύονται το δυτικό νομικό σύστημα για να νομιμοποιήσουν και να επεκτείνουν τον πλούτο τους (Transparency International, 2022).
Ο καθηγητής Sharman (2017), που έχει αφιερώσει μια δεκαετία στη μελέτη της κλεπτοκρατίας, μας εξηγεί πώς ακριβώς λειτουργεί: φανταστείτε ένα κράτος πλούσιο σε φυσικούς πόρους. Οι πολυεθνικές συναγωνίζονται μεταξύ τους για τις κρατικές συμβάσεις και για την εκμετάλλευση αυτών των πόρων και, καθώς περνούν τα χρόνια, μεγάλα χρηματικά ποσά αρχίζουν να διαχέονται στα κρατικά ταμεία. Το κατά Κεφαλήν Α.Ε.Π. περνά από την κορυφή και παραμένει εκεί, καθώς ο πληθυσμός συνεχίζει να ζει στη φτώχεια και οι κρατικές υπηρεσίες παραμένουν ανύπαρκτες.
Αν αναρωτιέστε πού έχουν φτάσει τα χρήματα αυτής της φανταστικής χώρας, ο καθηγητή μάς δίνει την απάντηση: στρέψτε την προσοχή σας στις πλούσιες πρωτεύουσες του κόσμου –Λονδίνο, Νέα Υόρκη, Γενεύη— αναζητήστε το όνομα του αρχηγού της και η απάντηση είναι ξεκάθαρη; Προ ημερών προέβη σε αγορά μιας έπαυλης 40 εκατ. δολαρίων στο Λονδίνο (μαζί με ένα παραθαλάσσιο σπίτι 30 εκατ. δολαρίων στη νότια Γαλλία και ένα κτήμα 50 εκατ. δολαρίων στο Χάμπτονς). Ταυτόχρονα, το Instagram της κόρης του ηγέτη περιλαμβάνει εξωτικές διακοπές, τσάντες σχεδιαστών και ιδιωτικά τζετ. Στη Νέα Υόρκη, ένας πλειοδότης που είναι γνωστός ότι είναι κοντά στον αρχηγό του κράτους, αποκαλύπτεται ότι έχει ξοδέψει περισσότερα από 50 εκατ. δολάρια σε τέχνες και σε δημοπρασία.
Ο Sharman (2017) αποβλέπει ως βασική αιτία της Κλεπτοκρατίας την ανηθικότητα των ηγετών που τους οδηγεί στη διαφθορά. Έτσι, θεωρεί ότι η ανάληψη ευθύνης μεμονωμένων ηγετών για εγκλήματα διαφθοράς που διαπράχθηκαν στην εξουσία είναι μια επαναστατική ιδέα που έχει τη δυνατότητα να μεταμορφώσει τη διεθνή διπλωματία και την παγκόσμια πολιτική ευρύτερα. Τι μπορούμε να συμπεράνουμε από τα λεγόμενά του; Ότι για την κλεπτοκρατία οφείλεται η ηθική των ηγετών —ιδιαίτερα των φτωχότερων χωρών— και η λύση είναι να αναλαμβάνουν τις ευθύνες τους που θα τους αποδίδονται από τις πλούσιες χώρες όπου ένιωσαν ότι έχουν την ηθική υποχρέωση να το κάνουν.
Ένα παρόμοιο ιδεαλιστικό αφήγημα αναφέρει και ο Burgis (2020), που σκιαγραφεί μια καταθλιπτική εικόνα ενός κόσμου όπου το κράτος δικαίου, η τελευταία καλύτερη ελπίδα της ανθρωπότητας, δέχεται επίθεση από ένα αυξανόμενο κύμα κλεπτοκρατών. Δεν είναι δίκαιο να περιμένουμε από τους δημοσιογράφους, που ξοδεύουν εκατοντάδες σελίδες τεκμηριώνοντας ένα πρόβλημα, να προσφέρουν στη συνέχεια μια λύση. Η λύση είναι στη δικαιοδοσία των έντιμων πολιτικών. Κατά τον Burgis, αν υπάρχει ένα αντίδοτο για την κλεπτοκρατία, αυτό είναι η ειλικρίνεια (Forsythe, 2021).
Η κλεπτοκρατία είναι μια ευρέως χρησιμοποιούμενη έννοια, αλλά πολλές φορές δεν γίνεται κατανοητή, ενώ διαφορετικοί συγγραφείς τη χρησιμοποιούν για να επισημάνουν πολύ διαφορετικά πράγματα. Η θεωρία του rentier state (Rentier State Theory – RTS), του γνωστού και ως «κράτος-εισοδηματίας», είναι μια θεωρία της πολιτικής οικονομίας που επιδιώκει να εξηγήσει τις σχέσεις κράτους-κοινωνίας σε κράτη που παράγουν μεγάλο μέρος του εισοδήματός τους από εξωτερικά προερχόμενες μη παραγωγικές πληρωμές και μπορεί να μας δώσει θεωρητικά εργαλεία για να κατανοήσουμε την κλεπτοκρατία καλύτερα. Οι πρόσοδοι (rents) διαφέρουν από τους μισθούς, καθώς είναι ένα εισόδημα που βασίζεται στην ιδιοκτησία των πόρων γης. Η πρόσοδος είναι αποτέλεσμα και ποτέ δεν προκαλεί υψηλή αξία προϊόντος (Ricardo, 1962), είναι ένα εισόδημα που προέρχεται ως δώρο από τη φύση (Marshall, 1920). Σε ό,τι αφορά το κράτος-εισοδηματίας, είναι εκείνο που λαμβάνει σε τακτική βάση σημαντικό ποσό εξωτερικών προσόδοων και που προέρχονται κυρίως από τις εξαγωγές πρώτων υλών σε άλλα κράτη.
Το παρακάτω διάγραμμα παρουσιάζει τις χώρες με βάση την εξάρτησή τους από τις εξαγωγές βασικών καυσίμων, που περιλαμβάνουν φυσικό αέριο και άνθρακα, καθώς και πετρέλαιο και προϊόντα πετρελαίου. Η Σαουδική Αραβία βρίσκεται στην 11η θέση. Οι χώρες όπου τα καύσιμα αντιπροσωπεύουν περισσότερο από το 90% των συνολικών εξαγωγών περιλαμβάνουν την Αλγερία, το Αζερμπαϊτζάν, το Μπρουνέι Νταρουσαλάμ, το Ιράκ, το Κουβέιτ, τη Λιβύη, το Σουδάν και τη Βενεζουέλα (Hutt, 2016).
Για μια ιδέα για το ποιες οικονομίες βασίζονται περισσότερο στο πετρέλαιο, αυτό το γράφημα που χρησιμοποιεί στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας του 2012 δείχνει τα έσοδα από το πετρέλαιο ως μερίδιο του Α.Ε.Π. Η Σαουδική Αραβία έρχεται τρίτη, μετά το Κουβέιτ και τη Λιβύη, με περίπου 45% Α.Ε.Π. ανάλογα με το πετρέλαιο.
Το κύριο ερώτημα που προσπαθεί να απαντήσει η RTS είναι: γιατί η εισροή πετρελαϊκών πόρων δεν οδηγεί στην ταχύτερα αναπτυσσόμενη οικονομία στον κόσμο; Οι κυβερνήσεις ιδιοποιήθηκαν μεγάλα μερίδια προσόδων, που προηγουμένως συγκεντρώνονταν στις εταιρείες πετρελαίου (Beblawi, 2015). Έτσι, οι πόροι πετρελαίου επιτρέπουν στην κυβέρνηση να εκτελεί μεγάλα προγράμματα δημοσίων δαπανών χωρίς να καταφεύγει σε φορολογία. Αυτό φαίνεται να έχει άμεση σύνδεση με τη δημοκρατία, καθώς η χωρίς εκπροσώπηση του παρόχου αγαθών μετατρέπεται σε αυτό της ιδιωτικής ευεργεσίας, με αντάλλαγμα την πίστη. Επίσης, χωρίς φορολογία, οι άνθρωποι είναι λιγότερο απαιτητικοί για πολιτική συμμετοχή και οι κυβερνήσεις δεν λογοδοτούν στον πληθυσμό. Με άλλα λόγια, η κυβέρνηση γίνεται σημαντικός παράγοντας της οικονομίας. Παράλληλα, οι σχέσεις της βιομηχανίας πετρελαίου με την τοπική οικονομία πραγματοποιούνται μέσω δαπανών. Ακόμα, αφαιρεί τον επείγοντα χαρακτήρα της ανάπτυξης για να διαφυλάξει το status quo. Βέβαια, ακόμα και μη πετρελαϊκά κράτη εμφανίζουν επίσης σημάδια κράτους-εισοδηματία με κύριο χαρακτηριστικό την πρόσοδο από την τοποθεσία.
Ο μηχανισμός που θέτει σε λειτουργία τη κλεπτοκρατία είναι η εξάρτηση από τους φυσικούς πόρους που μειώνει την ικανότητα του κράτους να εισπράττει φόρους στη συνέχεια η εντατικοποίηση των πόρων αποδυναμώνει την οικοδόμηση του κράτους, παρεμποδίζοντας τη δημοσιονομική ικανότητα του κράτους, με αποτέλεσμα ο πλούτος των πόρων να μειώνει τη διαφάνεια, γεγονός που αυξάνει τη συμπεριφορά φοροδιαφυγής. Με άλλα λόγια, η θεωρία του rentier state, ξεφεύγει από την ηθική των ηγετών και εξηγεί ότι εξάρτηση από τα έσοδα από φυσικούς πόρους, υπονομεύει τη δημοκρατική νομιμότητα (Jensen, 2011), εμποδίζει την ανάπτυξη (Mahdavy & Cook, 1970) και διαχέει την κλεπτοκρατική διαφθορά.
Αν φάνηκαν σε κάποιον/α ενδιαφέροντα τα παραπάνω και επιθυμεί να εμβαθύνει περισσότερο, αυτήν τη στιγμή (Μάρτιος 2022), τρέχει δωρεάν Online Seminar 10 εβδομάδων από το The New School με τίτλο “Kleptocracy and Corruption in Rentier States“.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
-
Beblawi, H. (2015). The rentier state in the Arab world. In The Arab State (pp. 85-98). Routledge.
- Burgis, T. (2020). Kleptopia: How Dirty Money Is Conquering the World. London: William Collins.
- Forsythe, M. “Thieves’ Paradise”. Journal of Democracy, vol. 32, no. 1, Jan. 2021, pp. 160-63.
- Gray, M. (2011). A theory of’late rentierism’in the Arab states of the Gulf. CIRS Occasional Paper, (7).
- Hutt, R. (2016). Which economies are most reliant on oil. In World Economic Forum (Vol. 10). Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 09/03/2022.
- Jensen, A. D. (2011). State-building in resource-rich economies. Atlantic Economic Journal, 39(2), 171-193.
- Liccione, Μ. 2016. Is Kleptocracy the Most Common Form of Government?. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 09/03/2022.
- Lifo (2021). Ιδού όλα τα ονόματα των Pandora Papers: Πρωθυπουργοί, βασιλιάδες και σελέμπριτι που γλίτωναν δισ. πίσω από offshore. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 09/03/2022.
- Mahdavy, H., & Cook, M. A. (1970). The patterns and problems of economic development in rentier states: the case of Iran. Life, 1000(1), 129-135.
- Sharman, J. C. (2017). The Despot’s Guide to Wealth Management. Cornell University Press.
-
Transparency International (2022). Countering Russian kleptocrats: What the West’s response to assault on Ukraine should look like: Kleptocracy in Russia has thrived on the complicity of advanced economies, who are now waking up to its dangers . Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 09/03/2022.
