Από τη φεουδαλική στην αστική κοινωνία

Της Λουκίας Αστερίου,

Η περίοδος των ανακατατάξεων που προκάλεσε η εξάπλωση των γερμανικών φύλων στο μεγαλύτερο μέρος της ευρωπαϊκής ηπείρου και της ίδρυσης των βασιλείων τους σηματοδοτεί την πρώτη φάση της πορείας του φεουδαρχικού συστήματος. Βασικό στοιχείο του είναι το πολυεπίπεδο και σύνθετο πλέγμα σχέσεων, στο οποίο την εξουσία ασκεί ο βασιλιάς και μέσω ανθρώπων του μπορεί θεωρητικά να ελέγχει (αλλά σε καμία περίπτωση πλήρως) το κράτος του. Πρόκειται για ένα πυραμιδοειδές σύμπλεγμα σχέσεων, το οποίο βασίζεται στη γαιοκτησία και στα αξιώματα που ο βασιλιάς παρέχει στους ανθρώπους του. Αυτοί με τη σειρά τους, μιμούμενοι αυτό το σχήμα, δημιουργούν ανάλογες σχέσεις με άλλους υποτελείς. Κορυφή της πυραμίδας αυτής είναι ο κυρίαρχος όλων, ο dominus, ο οποίος ορίζει μια ομάδα υποτελών, που ανήκουν όλοι στην τάξη της αριστοκρατίας. Οι τελευταίοι δέχονται την υποτέλειά τους στον βασιλιά και δείχνουν πρόθυμοι να ακολουθήσουν και, ακόμα, να αναπαραγάγουν αυτό το σύστημα με δικούς τους εξαρτημένους χαμηλότερης κοινωνικής τάξεως. Τη βάση αυτής της πυραμίδας αποτελούν οι χωρικοί, οι οποίοι καλούνται να απορροφήσουν τους «κραδασμούς» όλου του συστήματος.

Έτσι, λοιπόν, δημιουργούνται τρεις κοινωνικές τάξεις στη δυτική μεσαιωνική Ευρώπη, οι οποίες διακρίνονται βάσει του φεουδαλικού συστήματος. Η συνθήκη της υποτέλειας, η παραχώρηση υπηρεσιών, τα δώρα (beneficia) και από τον 11^ο αιώνα πλέον τα φέουδα ως απαραίτητη προϋπόθεση, αποζημίωναν τον πιστό και εργατικό υποτελή και διαμόρφωσαν τις κοινωνικές τάξεις στην ύπαιθρο. Κυρίαρχο κοινωνικό στρώμα είναι «οι άνθρωποι της προσευχής», οι oratores. Μοναχοί και πνευματικοί της εποχής είναι αυτοί που βρίσκονται σε μία εξαίρετη θέση και απολαμβάνουν μια σειρά από ιδιαίτερα προνόμια. Ακολουθούν «οι άνθρωποι του πολέμου», οι bellatores. Πρόκειται για εκείνους τους γόνους φεουδαρχών, που αναλαμβάνουν τον ρόλο ενός γαιοκτήμονα ή του ιππότη και στόχος τους γίνεται η διατήρηση της ακεραιότητας του κράτους και κάθε κτήσης που τους ανήκει. Οι περισσότεροι, αν και ουραγοί σε όλο αυτό το σύστημα των τάξεων, αποτελούν «τους ανθρώπους της εργασίας». Είναι οι γνωστοί σε εμάς από τη ρωμαϊκή αρχαιότητα ως humiliores, οι οποίοι χαρακτηρίζονται πλέον ως laboratores. Χειρώνακτες, καλλιεργητές, χωρικοί και, γενικώς, άνθρωποι του μόχθου, αναλαμβάνουν να τροφοδοτήσουν το οικονομικό σύστημα που επιβάλλει η φεουδαρχία. Η οικονομία είναι πρωτογενής, άρα και η οικονομική δραστηριότητα των ατόμων, αλλά και όλων αυτών των τάξεων, ρυθμίζεται σε σχέση με τη γη, στην οποία οι πιο αδύναμοι οικονομικά προσδένονται ισόβια. Αξίζει να σημειωθεί ότι ακόμα και στο εσωτερικό των προαναφερθέντων τάξεων υπήρχε μία εσωτερική κοινωνική διαστρωμάτωση ανάλογα με την ισχύ και τον πλούτο του κάθε ατόμου.

Οι τάξεις είναι σαφώς διακριτές και οι δυνατότητες κοινωνικής κινητικότητας σχεδόν ανύπαρκτες. Υπό μία τέτοια, λοιπόν, συνθήκη γίνεται ευκόλως κατανοητό ότι δημιουργείται ένα ασφυκτικό περιβάλλον για τον υποτελή και η οποιαδήποτε διέξοδος από τα στενά όρια της φεουδαρχίας αποτελεί επιθυμία. Η ανάγκη της οικονομικής χειραφέτησης των υποτελών, η επιθυμία απόδρασης από το καταπιεστικό σχήμα αφέντη-υποτελή και η παραδοχή ότι το αίσθημα της ανασφάλειας παρέμενε στην τελική ίδιο, ανεξάρτητα από τη δυνατότητα που είχαν οι υποτελείς να εξαρτούν την ασφάλειά τους από το κάστρο του άρχοντα, ενέτειναν το πνεύμα δυσαρέσκειας. Κατώτεροι φεουδάρχες, που ήταν υποτελείς σε άλλους φεουδάρχες, καλλιεργητές γης, που η παραγωγή τους πλεόναζε, έμποροι κ.α. συσπειρώνονται με στόχο τη διεκδίκηση ενός καλύτερου μέλλοντος. Αξίζει σε αυτό το σημείο να αναφερθεί ότι από τον 11^ο αιώνα στις περιοχές που η αυτοκρατορική εξουσία ήταν αδύναμη (στην κεντρική και βόρεια Ιταλία και στη συνέχεια στη Φλάνδρα και στην περιοχή της Γερμανίας) παρατηρούνται οι πρώτες πολιτειακές συνθέσεις, αλλά και η αναδιαμόρφωση των παλαιότερων. Όλα αυτά τα άτομα, τα οποία δραστηριοποιούνται οικονομικά στον αστικό ιστό, καταφέρνουν να ευημερήσουν οικονομικά και να συγκροτήσουν την τάξη των αστών. Είναι αυτά τα άτομα που καταφέρνουν να πλουτίσουν, χωρίς να εξαρτώνται καθαρά από τη γη και ακριβώς λόγω της οικονομικής ανεξαρτησίας που αποκτούν, κλονίζουν τα θεμέλια του ισχυρού θεσμού της αριστοκρατίας. Βρισκόμαστε σε μία περίοδο, κατά την οποία η οικονομία μεταβάλλεται σε εγχρήματη.

Η ταξική διαίρεση, επομένως, αλλάζει εντός της πόλης και διακρίνει τα άτομά της σε πλούσια και φτωχά, ανάλογα με το επάγγελμα που θεραπεύουν. Έτσι, έχουμε κατ’ αντιστοιχία τον popolo grasso και τον popolo minutο. Αυτές οι δύο ομάδες συνθέτουν την οικονομική ζωή της πόλης. Η κυριαρχία των πρώτων, με τη μορφή της οικογενειοκρατίας, έχει ως αποτέλεσμα τη συγκέντρωση μιας ισχυρής έγγειας αστικής ιδιοκτησίας, οικονομικών κερδών και της πολιτικής εξουσίας όλης της πόλεως στα χέρια τους. Ακριβώς αυτή η εξουσία του popolo grasso συνθέτει το λεγόμενο patriciat. Με αυτό το δεδομένο, το μοτίβο καταπίεσης και κυριαρχίας στους ασθενέστερους οικονομικά φαίνεται να επανέρχεται. Άτομα της χαμηλής κοινωνικής τάξης χαρακτηρίζονται ως «νωθρά» από τον popolo grasso, ενώ δεν είναι λίγα τα παραδείγματα, στα οποία στερείται από τον popolo minuto η δυνατότητα να εκφράσει την αντίθεσή του απέναντι σε αυτό που οι ανώτερες τάξεις πρέσβευαν. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Μαγδεμβούργου, όταν το 1188 θεσπίστηκε ένας νόμος που παρεμπόδιζε την πολιτική έκφραση των οικονομικά αδύναμων αστών. Επακόλουθο ήταν στα τέλη του 13^ου-14^ου αι. να ξεσπάσουν μια σειρά από εξεγέρσεις από πλευράς των καταπιεσμένων εναντίον των πρακτικών των πλουσίων, οι οποίοι όχι μόνο ισχυροποιούνταν οικονομικά, αλλά και πολλαπλασιάζονταν. Η έκβαση όλων αυτών ήταν δεδομένη.

Καταλήγοντας, στο πέρασμα του χρόνου οι κοινωνικές τάξεις στον δυτικό μεσαιωνικό κόσμο φαίνεται ότι μεταβάλλουν συνεχώς τα δεδομένα. Το φεουδαλικό σύστημα, το οποίο εγκαθιδρύεται κατά τη διάρκεια της περιόδου που αποκαλούμε πρώιμο μεσαίωνα, έχει άμεσες συνέπειες στην οικονομική, πολιτική και κοινωνική δομή της Ευρώπης. Με τις πρώτες μετακινήσεις των ατόμων προς τα αστικά κέντρα οι παραδοσιακοί αυτοί θεσμοί αρχίζουν να παρακμάζουν και εμφανίζονται τα πρώτα ισχυρά ερείσματα για την άνθηση μίας νέας οικονομικής ζωής, αλλά και για αλλαγές στην ίδια τη φύση του μεσαιωνικού κόσμου.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Bloch, Marc (1987), Η Φεουδαλική κοινωνία: Η διαμόρφωση των σχέσεων εξάρτησης-Οι τάξεις και η διακυβέρνηση των ανθρώπων, μτφρ. Λυκούδης, Μπάμπης, Αθήνα: Εκδ. Κάλβος
• Μπενβενίστε, Ρίκα (2007), Από τους βαρβάρους στους μοντέρνους: Κοινωνική ιστορία και ιστοριογραφικά προβλήματα της Μεσαιωνικής Δύσης, Αθήνα: Εκδ. Πόλις
• Le Goff, Jacques (1991), Ο πολιτισμός της Μεσαιωνικής Δύσης, μτφρ. Μπενβενίστε, Ρίκα, Θεσσαλονίκη: Εκδ. Βάνιας