Της Κατερίνας Γκόσντεν,
Όταν ξέσπασε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος στην Ευρώπη την 1η Σεπτεμβρίου 1939, η Ολλανδία επιδίωκε να παραμείνει ουδέτερη, όπως ήδη ήταν για περίπου έναν αιώνα και κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Δεν είχε καμία επιθυμία να συμμαχήσει με κάποια πλευρά και να πολεμήσει. Ωστόσο, λίγους μήνες αργότερα, στις 10 Μαΐου 1940, τα γερμανικά στρατεύματα εισέβαλαν στην Ολλανδία. Οι ολλανδικές δυνάμεις πολέμησαν για πέντε μέρες, προσπαθώντας να μην παραδοθούν. Όμως, στις 14 Μαΐου οι Γερμανοί προχώρησαν στον βομβαρδισμό του Rotterdam, όπου περίπου 600-900 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους και 80.000 έμειναν άστεγοι. Υπό την απειλή ότι θα βομβάρδιζαν και άλλες πόλεις, όπως το Amsterdam και την Utrecht, σε συνδυασμό με την έλλειψη σε πολεμοφόδια και προμήθειες, οι Ολλανδοί αποφάσισαν να παραδοθούν, με τη χώρα να βρίσκεται υπό γερμανική κατοχή από τις 15 Μαΐου.
Κατά τη διάρκεια του πολέμου, η βιομηχανική παραγωγή εστιαζόταν πλέον σχεδόν εξ ολοκλήρου στη βιομηχανική υποστήριξη του πολέμου. Παράλληλα, έλαβε χώρα και το Arbeitseinsatz, δηλαδή η υποχρεωτική εργασία των ανδρών πολιτών από 18 έως 45 ετών σε εργοστάσια της Γερμανίας. Περίπου 250.000 άνδρες μεταφέρθηκαν για να εργαστούν στη Γερμανία, ενώ όσοι αρνούνταν, προσπαθούσαν να κρυφτούν. Επιπλέον, η βασίλισσα της Ολλανδίας, Wilhelmina, κατέφυγε στην Αγγλία, όταν ξέσπασε ο πόλεμος και ενώ αρχικά η κίνησή της αυτή κατακρίθηκε, ίδρυσε μια εξόριστη κυβέρνηση και έγινε σύμβολο της αντίστασης κατά τη διάρκεια του πολέμου.
Τον πρώτο καιρό της κατοχής οι Ολλανδοί πίστευαν πως ο πόλεμος δε θα κρατούσε πολύ καιρό. Στη πραγματικότητα, όμως, κράτησε πέντε χρόνια και προκάλεσε τεράστιες καταστροφές και μια έντονη κοινωνική εξαθλίωση. Στη διάρκεια του τελευταίου έτους του πολέμου (1944 – 1945), ένας λιμός χτύπησε τον ολλανδικό χώρο, έπειτα από τον αποκλεισμό που επέβαλλε το γερμανικό καθεστώς στους χερσαίους και υδάτινους δρόμους ως αντίποινα για μια απεργία, που είχαν κάνει οι Ολλανδοί στις σιδηροδρομικές γραμμές. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα η τροφοδοσία της χώρας με τρόφιμα, αλλά και καύσιμα, να δυσκολευτεί και υπολογίζεται πως έχασαν τη ζωή τους 18.000-22.000 άνθρωποι κατά τη διάρκεια του λιμού.
Όπως είναι ευρέως γνωστό, το κύριο μέλημα του ναζιστικού καθεστώτος της Γερμανίας ήταν η κυριαρχία της λεγόμενης «Άριας» φυλής στην Ευρώπη και εν γένει η εξόντωση όλων όσοι δεν αποτελούσαν μέρος αυτής. Οι ναζιστές θεωρούσαν πως οι Ολλανδοί αποτελούσαν μέρος αυτής της «ανώτερης φυλής» και, άρα, θα έπρεπε να προχωρήσουν στην «εκκαθάριση» της χώρας από τους Εβραίους, τους μάρτυρες του Ιεχωβά, τους ομοφυλόφιλους, τα άτομα με αναπηρίες και πολλούς άλλους. Όταν ο Αδόλφος Χίτλερ ήρθε στην εξουσία το 1933 ως καγκελάριος και δικτάτορας του Τρίτου Ράιχ, πολλοί Εβραίοι της Γερμανίας κατέφυγαν στην Ολλανδία προσπαθώντας να σωθούν. Υπολογίζεται ότι ζούσαν στη χώρα περίπου 140.000 Εβραίοι και μέχρι το τέλος του πολέμου το 75% των Εβραίων της Ολλανδίας είχε εξοντωθεί.
Το 1941 ξεκίνησε η απογραφή όλων των Εβραίων της χώρας σε έναν κατάλογο, όπου καταγράφονταν τα ονόματα, οι ηλικίες, το φύλο, η οικογενειακή κατάσταση και η περιοχή διαμονής τους, με στόχο τον ευκολότερο εντοπισμό τους. Την ίδια χρονιά ξεκίνησε και η απέλασή τους στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Mauthausen-Gusen, ενώ ήδη από το 1940 το ναζιστικό καθεστώς είχε επιβάλει μια σειρά μέτρων και περιορισμών στις κινήσεις, στις ελευθερίες και τα δικαιώματα των Εβραίων. Μαθητές και φοιτητές απαγορεύονταν να πηγαίνουν στο σχολείο και το πανεπιστήμιο και οι δημόσιοι υπάλληλοι απολύθηκαν. Γενικότερα, απαγορεύονταν να εμφανίζονται σε δημόσιους χώρους και από το 1942 ήταν υποχρεωτικό να φορούν μία ένδειξη της εβραϊκής τους ταυτότητας, το Αστέρι του Δαβίδ.
Πέρα από το γεγονός της απαγόρευσης, ήταν εξαιρετικά επικίνδυνο για τους Εβραίους να κυκλοφορούν σε δημόσιους χώρους, όσο προχωρούσε ο καιρός, αφού κινδύνευαν να εντοπισθούν από τις ναζιστικές αρχές και να σταλθούν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης. Έχει ενδιαφέρον το γεγονός πως η Ολλανδική Αστυνομία συνεργαζόταν πολλές φορές με τις ναζιστικές αρχές και αυτές οι συνθήκες ζωής ανάγκασαν έναν μεγάλο αριθμό Εβραίων να κρυφτούν με τη βοήθεια αντιστασιακών. Η πιο γνωστή περίπτωση της καταφυγής σε ένα κρησφύγετο και μια πλούσια πηγή για τη ζωή των Εβραίων, κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής στην Ολλανδία, είναι οι μαρτυρίες της Άννας Φρανκ στο ημερολόγιο που κρατούσε καθ’ όλη της διάρκεια της διαμονής της οικογένειάς της σε μια σοφίτα, που βρισκόταν πίσω από ένα γραφείο στην οδό Prinsengracht 263 στο Amsterdam.
Η οικογένεια Φρανκ ανήκε στην ομάδα των Γερμανών, που μετανάστευσαν στην Ολλανδία με την ανάδυση του ναζιστικού καθεστώτος στην εξουσία. Όμως, η περίπτωσή τους, ως μια ολόκληρη οικογένεια, αλλά και η συγκατοίκησή τους με Ολλανδούς Εβραίους, ήταν σπάνια. Οι περισσότεροι που κρύβονταν από τις ναζιστικές αρχές, αλλά και τα βλέμματα των άλλων, που ενδεχομένως θα τους πρόδιδαν, ήταν μόνοι, όχι σε ομάδες ή μαζί με τις οικογένειες τους. Το γεγονός ότι οι Εβραίοι και οι Χριστιανοί δε διατηρούσαν πολύ στενές σχέσεις στη διάρκεια του πολέμου, καθιστούσε την εύρεση βοήθειας ακόμη δυσκολότερη. Υπολογίζεται πως 25.000-30.000 Εβραίοι κατάφεραν να κρυφτούν στην Ολλανδία και τα 2/3 επιβίωσαν.
Την ημέρα πριν η οικογένεια Φρανκ εγκατασταθεί στη «Μυστική Πτέρυγα», όπως την αποκαλούσε η Άννα, η τελευταία αναφέρει στο ημερολόγιό της πως όλοι τους είχαν ντυθεί με πολλές στρώσεις ρούχων, «μοιάζοντας σαν να πήγαιναν να περάσουν ένα βράδυ στο ψυγείο», αφού αν η κοινότητα τους έβλεπε να περπατούν με βαλίτσες γεμάτες ρούχα, θα έβαζαν τη ζωή τους σε κίνδυνο. Η Άννα μάς πληροφορεί για τις οικονομικές δυσχέρειες της ολλανδικής κοινωνίας, για τις οποίες ακούει από τον έξω κόσμο: το τσάι, ο καφές, το βούτυρο και τα αυγά κοστίζουν πολλά guilders (ολλανδικό νόμισμα), ακόμη και σε πολύ μικρές ποσότητες. Η μαύρη αγορά θερίζει γι’ αυτόν τον λόγο, ενώ η εγκληματικότητα αποτελεί πια μέρος της καθημερινότητας, μία απόρροια της διάρρηξης της κοινωνικής συνοχής λόγω του πολέμου.
Σημαντικό μέρος της αλληλοβοήθειας οφείλεται στην ολλανδική αντίσταση. Σε γενικές γραμμές, η αντίστασή τους έχει χαρακτηριστεί ως παθητική και μη βίαιη, δηλαδή εξέδιδαν παράνομο τύπο, άκουγαν την απαγορευμένη αναμετάδοση του BBC, παρήγαγαν πλαστά χρήματα, εξέδιδαν πλαστά σιτηρέσια και έκαναν σαμποτάζ σε τηλεφωνικές και σιδηροδρομικές γραμμές. Επιπλέον, υπήρχαν αντιστασιακές ομάδες που απέκρυπταν καταζητούμενους και τους πρόσφεραν στέγαση, ενώ, ταυτόχρονα, βοήθησαν στη μεταφορά μυστικών εγγράφων σε άλλες χώρες, που ήταν απαραίτητα για τη νίκη κατά των ναζιστών. Στο Vierhouten περίπου 80 onderduikers (άτομα που κρύβονταν) κρύφτηκαν για πάνω από έναν χρόνο.
Ως αντίδραση εναντίον της επιδρομής των Ναζί στο κατάλυμα των Εβραίων στο Amsterdam στις 22 με 23 Φεβρουαρίου 1941, το παράνομο κομμουνιστικό κόμμα της Ολλανδίας οργάνωσε μια απεργία στις 25 Φεβρουαρίου, οπότε και οι υπάλληλοι του δήμου δεν πραγματοποίησαν τα δρομολόγια των ΜΜΜ. Σύντομα, έλαβαν κι άλλοι εργάτες μέρος και η απεργία κράτησε δύο μέρες. Παρ’ όλο που δεν κατάφερε πολλά και καταπνίγηκε από τις ναζιστικές αρχές, αποτέλεσε τη μόνη γενική αντίδραση αυτού του είδους κατά της βίαιης αντιμετώπισης των Εβραίων σε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη. Όσοι συμμετείχαν στην αντίσταση διέτρεχαν μεγάλο κίνδυνο για τη ζωή τους. Πολλοί αντιστασιακοί φυλακίζονταν και ανακρίνονταν στο Oranjehotel, ενώ περίπου 250 φυλακισμένοι εξοντώθηκαν. Γίνεται αντιληπτό πως όλοι κινδύνευαν: οι Εβραίοι, οι Χριστιανοί, όσοι προσπαθούσαν να βοηθήσουν, οι αντιστασιακοί, όσοι δραστηριοποιούνταν στη μαύρη αγορά. Όπως το θέτει η Άννα στο ημερολόγιό της, στις 25 Μαΐου 1944, «εκτός κι αν είσαι Ναζί, δεν ξέρεις τι θα σου συμβεί από τη μία μέρα στην άλλη».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Frank, Anne (2019), The Diary of a Young Girl, London: Penguin Publishing Group.
- Holland.com, Holland’s Occupation During WWII. Διαθέσιμο εδώ.
- Woolf, Linda (1999), Survival and Resistance: The Netherlands Under Nazi Occupation, Paper presented at the United States Holocaust Memorial Museum. Διαθέσιμο εδώ.
- Annefrank.org, The German invasion of the Netherlands. Διαθέσιμο εδώ.
- Theholocaustexplained.org, German Occupation and Alliances. Διαθέσιμο εδώ.
- Encyclopedia.ushmm.org, Άννα Φρανκ. Διαθέσιμο εδώ.
- Dutchreview.com, The Hunger Winter: the Dutch Famine of 1944 – 1945. Διαθέσιμο εδώ.
