Του Μάριου-Πέτρου Δελατόλα,
Μετά την εισβολή και την παράνομη κατάληψη του βόρειου τμήματος της Κυπριακής Δημοκρατίας το καλοκαίρι του 1974 έγιναν πολλές προσπάθειες για να λυθεί το Κυπριακό. Αρκετοί Γενικοί Γραμματείς του Ο.Η.Ε. κατέθεσαν τις προτάσεις τους στις δύο κοινότητες, αλλά και στις δύο άμεσα εμπλεκόμενες χώρες με διαφορετικά αποτελέσματα κάθε φορά. Το παρόν άρθρο θα πραγματευτεί συνοπτικά τη δέσμη ιδεών (Set of Ideas) του Γ.Γ. Butros-Butros Ghali το καλοκαίρι του 1992.
Αρχικά, οφείλουμε να αναφέρουμε πως δε γίνεται να εξεταστεί κανένα σχέδιο επίλυσης του Κυπριακού ζητήματος, αν δε γίνει μια συγκριτική ανάλυση των διαδικασιών από την περίοδο των Συμφωνιών Ζυρίχης-Λονδίνου, που οδήγησαν στην ανεξαρτησία της Κυπριακής Δημοκρατίας που μέχρι πρότινος βρισκόταν υπό τον βρετανικό ζυγό. Για λόγους οικονομίας του άρθρου το παραπάνω παραλείπεται.
Συγκεκριμένα, λοιπόν, η δέσμη ιδεών που θα αναλυθεί είναι η συνέχεια των δύο προτάσεων επίλυσης του Γ.Γ. του Ο.Η.Ε., Perez De Cuellar (1986, 1989). Χαρακτηριστικά αναφέρεται πως την πρώτη λύση δεν την αποδέχτηκε η ελληνοκυπριακή πλευρά, ενώ τη δεύτερη την αποδέχτηκε η ελληνοκυπριακή, αλλά την απέρριψαν οι Τουρκοκύπριοι.
Με την απόφαση 649 του Συμβουλίου Ασφαλείας του Ο.Η.Ε. το 1990 τονίζονται οι προηγούμενες αποφάσεις του παραπάνω οργάνου και προκρίνεται η επίλυση του Κυπριακού ζητήματος μέσω σύστασης διζωνικής δικοινοτικής ομοσπονδίας, με βάση τις Συμφωνίες Κορυφής του 1977 και 1979. Επίσης, τονίστηκε και ο ρόλος που πρέπει να συντελέσει ο Γ.Γ. του Ο.Η.Ε. για τη συγκεκριμένη λύση. Σε αυτό το σημείο πρέπει να θυμίσουμε πως με προτροπή της Τουρκίας η τουρκοκυπριακή κοινότητα ίδρυσε ένα ψευδοκράτος αυτοαποκαλούμενο ως «Τουρκική Δημοκρατία της Βορείου Κύπρου», το 1983, γεγονός αντίθετο με τις κύριες διατάξεις του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Το αναφέρω, διότι έχει αξία για τη συνέχεια του άρθρου, καθώς και για να συγκρίνουμε κάποιες ομοιότητες με τη σημερινή εποχή…
Το σχέδιο δεν έγινε δεκτό με υπαιτιότητα της τουρκοκυπριακής πλευράς, διότι η συγκεκριμένη μορφή της ομοσπονδίας που προκρινόταν, δεν την έβρισκε σύμφωνη. Η κύρια διαφωνία ήταν στο γεγονός της μοναδικής νομικής προσωπικότητας, την οποία θα απολάμβανε μονάχα η ομοσπονδιακή αρχή του κράτους. Ήθελε το ομοσπονδιακό κράτος που θα προκύψει να είναι αποτέλεσμα ένωσης δύο κυρίαρχων κρατών. Συνεπώς, αξίωνε την αναγνώριση του ψευδοκράτους ως προαπαιτούμενο. Κάτι τέτοιο θα σήμαινε απομάκρυνση από το ομοσπονδιακό μοντέλο και μεταφορά προς συνομοσπονδιακά πρότυπα, που οι πολιτικά φυγόκεντρες δυνάμεις είναι φυσικά αυξημένες. Παρεπόμενα, οι παραπάνω αξιώσεις κρίθηκαν ως απαράδεκτες, όχι μόνο από την ελληνική και ελληνοκυπριακή πλευρά, όπως ήταν και αναμενόμενο, αλλά και στο πλαίσιο του Ο.Η.Ε. Επιπλέον, οι Τουρκοκύπριοι ηγέτες προσπαθούσαν να προωθήσουν το αφήγημα της διαβίωσης δύο λαών στο έδαφος της Κύπρου. Το παράδοξο είναι η πλεονεξία της τουρκικής πλευράς, διότι το παρόν σχέδιο ήταν πρόδηλα ευνοϊκό για εκείνους.
Παρακάτω, θα αναλυθούν τα βασικά στοιχεία του παρόντος σχεδίου. Αρχικά, ως γενική αρχή αναγνωρίζεται η αρχή της πολιτικής ισοτιμίας. Αυτό πρακτικά σημαίνει πως το Ομοσπονδιακό Σύνταγμα θα είναι προϊόν έγκρισης και από τις δύο κοινότητες. Θα υπάρχει αντιπροσώπευση στην ομοσπονδιακή αρχή, αλλά στο πλαίσιο της συναινετικής δημοκρατίας και όχι της λαϊκής κυριαρχίας. Το παραπάνω γεγονός δε συνεπάγεται σε καμία περίπτωση πως στην Κυπριακή Δημοκρατία υφίστανται δύο λαοί. Αυτό που υπάρχει είναι δύο κοινότητες, οι οποίες είναι συνιδρυτές του νεότευκτου –όπως σκόπευαν– Κυπριακού κράτους. Σε αυτό το σημείο εντοπίζεται το μεγάλο κέρδος της τουρκικής και συνάμα τουρκοκυπριακής πλευράς, που, όπως φάνηκε, δεν ήταν αρκετό. Επιπρόσθετα, προβλεπόταν η πλήρης ισότητα όχι μόνο ανάμεσα στις κοινότητες, αλλά και στην κεντρική ομοσπονδιακή εξουσία. Το τεκμήριο της αρμοδιότητας θα είναι υπέρ των κοινοτήτων. Για τους μη νομικούς αναγνώστες, το παραπάνω σημαίνει πως η κεντρική ομοσπονδιακή αρχή θα έχει ό,τι αρμοδιότητα της εκχωρηθεί από τις κοινότητες. Όλες οι υπόλοιπες θα είναι στα χέρια των κοινοτήτων και δε θα επηρεάζονται από την ομοσπονδιακή ισχύ. Το ίδιο ισχύει και στο Ελληνικό Σύνταγμα (Άρθρο 50), όσον αφορά τις αρμοδιότητες του/της Προέδρου της Δημοκρατίας. Παρόμοιο σκεπτικό εντοπίζουμε και στο ενωσιακό δίκαιο με το τεκμήριο αρμοδιότητας να ανήκει στα κράτη μέλη.
Το πλάνο ήταν η συνεχής συνεργασία μεταξύ των κοινοτήτων στα πλαίσια της αλληλεγγύης και της εμπιστοσύνης. Το κατά πόσο ήταν ουτοπική η παραπάνω πρόβλεψη, το αφήνω στην κρίση του εκάστοτε αναγνώστη. Η ιστορική πραγματικότητα έδειχνε πως κάτι τέτοιο εκείνη την στιγμή δεν ήταν εφικτό.
Ως προς τη νομοθετική εξουσία, όπως σε σχεδόν όλα τα ομοσπονδιακά μοντέλα, προβλεπόταν η ύπαρξη δύο οργάνων. Το πρώτο θα ήταν η Κάτω Βουλή, στην οποία η εκπροσώπηση θα είναι πληθυσμιακά ανάλογη των δύο κοινοτήτων, δηλαδή, οι Ελληνοκύπριοι βουλευτές θα κατείχαν το 70% των εδρών και οι Τουρκοκύπριοι το υπόλοιπο 30%. Στην Άνω Βουλή, όμως, επί τη βάσει της πολιτικής ισοτιμίας, η εκπροσώπηση θα είναι ίση ανάμεσα στις δύο κοινότητες. Το σημαντικό στην προκειμένη είναι η απαραίτητη σύμπραξη των δύο σωμάτων, για να υιοθετηθεί ένας νόμος, στον απόηχο της αρχής της ισόρροπης θεσμικής συμμετοχής ή αλλιώς, όπως είναι ευρέως γνωστό από την αμερικανική πολιτική σκηνή, checks and balances.
Στην εκτελεστική εξουσία τα βασικά στοιχεία παραμένουν ίδια με το Σύνταγμα του 1959. Διατηρείται η δυαρχία, δηλαδή, ο Πρόεδρος θα είναι Ελληνοκύπριος και ο αντιπρόεδρος Τουρκοκύπριος. Αμφότεροι θα εκλέγονται από τη δική τους κοινότητα. Δεν καταργείται το δικαίωμα του βέτο που κατέχουν και οι δύο σε θέματα υψηλής πολιτικής του κράτους, π.χ. εξωτερικές συμμαχίες, άμυνα, αναθεώρηση συντάγματος κ.α. Το υπουργικό συμβούλιο θα είχε 10 μέλη. Οι 7 θα ήταν Ελληνοκύπριοι, διορισμένοι από τον Πρόεδρο, και οι 3 Τουρκοκύπριοι, διορισμένοι από τον Αντιπρόεδρο. Είναι αυτονόητη η μειωμένη αποτελεσματικότητα μιας τέτοιου τύπου κυβέρνησης σε σχέση με μια ενός ενιαίου κράτους. Για τα πρακτικά να αναφερθεί πως αυτό το μοντέλο, σε συνδυασμό με την αδιαλλαξία του Προέδρου Μακαρίου και των Τουρκοκυπρίων, οδήγησε στη συνταγματική κρίση του 1963 και την αποχώρηση των Τουρκοκυπρίων από το κράτος.
Στον δικαστικό τομέα προβλέφθηκε η δημιουργία ενός Συνταγματικού Δικαστηρίου που θα ελέγχει και θα επιλύει τις διαφορές μεταξύ ομοσπονδιακού κράτους και ομόσπονδων πολιτειών, καθώς και θα προλάμβανε τις αυθαιρεσίες από πλευράς πολιτειών. Οι δύο κοινότητες θα διαθέτουν ίσο αριθμό δικαστών και η προεδρία θα εναλλάσσεται κυκλικά. Επιπρόσθετα, θεσπίζεται και Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο με αναιρετικές εξουσίες. Υπήρχε η δυνατότητα ίδρυσης και κατώτερων ομοσπονδιακών δικαστηρίων υπό τη λογική της ενοποίησης. Το φλέγον ήταν πως κάθε ομόσπονδη κοινότητα είχε το δικαίωμα σε δικό της δικαστικό σύστημα. Το Ομοσπονδιακό Σύνταγμα δεν είχε δικαίωμα ορισμού των παραπάνω.
Ως προς το κρίσιμο, για την ελληνοκυπριακή πλευρά, ζήτημα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν απομακρυνόμαστε από τα σχέδια του Perez de Cuellar. Θα διασφαλίζεται ελευθερία κίνησης, εγκατάστασης και περιουσιακών στοιχείων, εφόσον ολοκληρωθεί το σκέλος της επανεγκατάστασης των εκτοπισμένων. Για το παραπάνω προβλεπόταν «ταβάνι» στον αριθμό που θα εγκατασταθεί στην τουρκοκυπριακή πλευρά, χωρίς αυτό να είναι, όμως, συγκεκριμένο. Μετά από ένα διάστημα και αφού παρέλθει η πολιτογράφησή τους, θα μπορούν να εγκαθίσταντο κι άλλοι Ελληνοκύπριοι, οι οποίοι, όμως, δε θα έχουν δικαίωμα ψήφου στην τουρκοκυπριακή κοινότητα. Μόνο ένα μέρος θα επέστρεφε με πλήρη δικαιώματα στις πατρογονικές εστίες του.
Στο θέμα της ασφάλειας προβλεπόταν πως στόχος ήταν η απαγόρευση της απόσχισης, καθώς και της ένωσης με άλλο κράτος. Στόχος παρέμενε η αποστρατιωτικοποίηση και η συνθήκη εγγύησης του 1959 θα είχε στόχο την προστασία των ομόσπονδων κοινοτήτων. Προβλέφθηκε η εξισορρόπηση του αριθμού των ενόπλων που θα κατείχε η κάθε εγγυήτρια δύναμη στη φίλα προσκείμενη κοινότητα. Το ίδιο θα συμβαίνει και με τον αριθμό των δυνάμεων της ομοσπονδιακής κυβέρνησης. Στον χάρτη, η Μόρφου και κάποιες περιοχές στην ανατολική πλευρά θα απελευθερώνονταν και θα πήγαιναν στην ελληνοκυπριακή πλευρά.
Ο Κύπριος Πρόεδρος Βασιλείου αποδέχτηκε το εν λόγω σχέδιο υπό τα πυρά της αξιωματικής αντιπολίτευσης και συγκεκριμένα του (επόμενου προέδρου) Γλαύκου Κληρίδη. Για την ιστορία να αναφερθεί πως εκτός του ότι, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η συμφωνία δεν ευδοκίμησε εξαιτίας της πλεονεξίας της τουρκοκυπριακής πλευράς, ο Βασιλείου λόγω της πρόδηλης συμφωνίας του με την παραπάνω δέσμη ιδεών έχασε τις εκλογές.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Λιάκουρας, Πέτρος (2007), Το Κυπριακό από τη Ζυρίχη στη Λουκέρνη – σε αναζήτηση ομοσπονδιακής επίλυσης, Αθήνα: Εκδόσεις Ι. Σιδερής
- Ker-Lindsay, James (2011), The Cyprus Problem: What everyone needs to know, New York: Oxford University Press
