Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,
Το 1204 αποτέλεσε έτος μεγάλων ανακατατάξεων στην Ανατολική Μεσόγειο και τη Μικρά Ασία. Είναι η χρονιά κατά την οποία η Δ΄ Σταυροφορία παρεκκλίνει της πορείας της, με αποτέλεσμα την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους. Το ίδιο έτος, παρατηρούμε και τη δημιουργία τριών νέων ελληνικών κέντρων εξουσίας, το ένα ήταν στη Νίκαια της Βιθυνίας –στην οποία κατέφυγαν οι Λασκαρίδες του Βυζαντίου, αφού η παλαιά δυναστεία των Αγγέλων δεν κατόρθωσε να υπερασπιστεί τη Βασιλεύουσα–, το δεύτερο ήταν το Κράτος της Ηπείρου –με τη δυναστεία των Αγγέλων-Κομνηνών-Δουκών– και, τέλος, συναντάμε την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, που αποτέλεσε το απόγειο του ποντιακού ελληνισμού, με τη δυναστεία των αποκαλούμενων Μεγάλων Κομνηνών, οι οποίοι είλκαν την καταγωγή τους από τον σπουδαίο βυζαντινό αυτοκρατορικό οίκο.
Η τελευταία θα γνωρίσει μεγάλες στιγμές δόξας και ακμής, που υπολογίζονται γύρω στα 1297-1390, αλλά αυτό δε θα διαρκέσει για πάντα, όπως κάθε πράγμα στη ζωή. Η σταδιακή παρακμή που άρχισε να παρατηρείται, δημιούργησε ένα πρόσφορο έδαφος στα τουρκόφωνα φύλα της περιοχής, καθώς και σε άλλες δυνάμεις της Ανατολής, που κινήθηκαν κατά της παρευξείνιας αυτοκρατορίας. Αυτό δε σημαίνει πως τα προηγούμενα χρόνια δεν υπήρχαν κίνδυνοι και επιδρομές εναντίον της Τραπεζούντας, όπως για παράδειγμα αυτές των Σελτζούκων, όμως, αυτές οι επιθέσεις ήταν πλέον πιο αισθητές λόγω της αποδυνάμωσής της.
Σε αυτή τη νέα περίοδο, ο αυτοκράτορας Μανουήλ Γ΄ Μεγαλοκομνηνός ήταν αντιμέτωπος με δύο σημαντικούς ηγεμόνες της Ανατολής, τον Βαγιαζίτ Α΄ και τον Ταμερλάνο. Ο πρώτος άνηκε στο τουρκόφωνο φύλο των Οθωμανών, που έκαναν την εμφάνισή τους στα τέλη του 13ου αιώνα και με την πάροδο του χρόνου θα κυριαρχήσουν στη Μικρά Ασία και σχεδόν σε όλα τα Βαλκάνια. Αρχικός στόχος του Βαγιαζίτ ήταν η ολοκληρωτική επικράτησή του και γι’ αυτό στράφηκε τόσο κατά των χριστιανών όσο και κατά των ομόθρησκών του μουσουλμάνων, καθώς δεν επιθυμούσε να αφήσει τους τοπικούς εμίρηδες να δρουν ανεξέλεγκτα. Έτσι, δεν άργησε να επιτεθεί και κατά του τουρκομάνου ηγεμόνα της Αμισού, Kara Yülük (Καρά Γιουλούκ). Το ερώτημα, όμως, που προκύπτει είναι ποια η σχέση του Kara Yülük και του Μανουήλ και γιατί μας απασχολεί η επίθεσης του Bayezid (Βαγιαζήτ) στον πρώτο; Η απάντηση κρύβεται στην πολιτική των επιγαμιών, που ακολουθούσαν κατά καιρούς οι Πόντιοι αυτοκράτορες. Το ίδιο συνέβη κι εδώ, αφού ο Kara Yülük ήταν κουνιάδος του Μανουήλ και εκτός αυτού είχαν και συμμαχική σχέση. Όταν, λοιπόν, επιτέθηκε ο Bayezid στην Αμισό, η Τραπεζούντα έχασε έναν πολύτιμο σύμμαχο.
Διαβλέποντας ο Μανουήλ πως ο κίνδυνος για την αυτοκρατορία του ήταν άμεσος, αποφάσισε να στραφεί προς τον έτερο σημαντικό παράγοντα της περιοχής, τον Ταμερλάνο. Ο τελευταίος δεν επιθυμούσε να αποκτήσει μια μόνιμη εγκατάσταση στην Τραπεζούντα και τα περίχωρά της –σε αντίθεση με τους Οθωμανούς– και έτσι φάνηκε μια καλή επιλογή για τον Μανουήλ να απευθυνθεί σε αυτόν. Η παρευξείνια αυτοκρατορία αποφάσισε κατά συνέπεια να πληρώνει φόρο υποτέλειας στους Μογγόλους από το 1392, για να εξασφαλίσει την ακεραιότητά της, επιβαρύνοντας έτι περαιτέρω την οικονομική της κατάσταση. Μάλιστα, όταν ο Ταμερλάνος και ο Bayezid συγκρούστηκαν, το 1401, ο Μανουήλ έστειλε δικές του δυνάμεις για να ενισχύσει τους Μογγόλους, συμβάλλοντας στη νίκη τους στη μάχη της Άγκυρας, τον Ιούλιο του 1402.
Η βασιλεία του Μανουήλ δε θα τελείωνε δίχως να υπάρξουν νέα προβλήματα, αυτήν τη φορά, όμως, έρχονταν από τους Δυτικούς. Πιο συγκεκριμένα, η ανανέωση των εμπορικών προνομίων των Βενετών στην Τραπεζούντα αποτέλεσε την αιτία δυσαρέσκειας των Γενουατών, καθώς δε συνέβη το ίδιο και με τα δικά τους προνόμια. Αυτή η κίνηση υποβάθμιζε τη δυναμική των Γενουατών και έπληττε τα εμπορικά και οικονομικά συμφέροντά τους. Ο θάνατος του Μανουήλ, το 1416/17, παγίωσε το πρόβλημα αυτό και το μετακύλησε στον διάδοχο και γιο του, Αλέξιο Δ΄. Ο νέος κάτοχος του θρόνου της Τραπεζούντας αναγκάστηκε να υποχωρήσει στις πιέσεις των Γενουατών και να ανανεώσει τα εμπορικά τους προνόμια, διότι η απειλή μιας στρατιωτικής επίθεσης ήταν ορατή και σε αυτή τη χρονική συγκυρία η αυτοκρατορία δε διέθετε τα απαραίτητα μέσα για να ανταπεξέλθει μιας τέτοιας σύγκρουσης.
Σα να μην έφταναν όλες αυτές οι εξωτερικές δυσκολίες, το ποντιακό κράτος ήρθε αντιμέτωπο κι από μια εσωτερική διαμάχη. Οι τριγμοί προέρχονταν μέσα από το ίδιο το παλάτι, όταν ο γιος του Αλεξίου, Ιωάννης, κατηγόρησε τον πατέρα του πως ανέχεται τις εξωσυζυγικές σχέσεις της μητέρας του, Θεοδώρας Καντακουζηνής, με τον πρωτοβεστιάριο του παλατιού. Τότε ο Ιωάννης, μη ανεχόμενος την κατάσταση αυτή και επιθυμώντας τον θρόνο, οργάνωσε ένα πραξικόπημα για να ανατρέψει τον πατέρα του, ενώ κατάφερε να σκοτώσει και τον εραστή της μητέρας του. Το πραξικόπημα, ωστόσο, δεν είχε τα επιθυμητά αποτελέσματα για τον νεαρό, καθώς ο Αλέξιος κατάφερε να το καταστείλει και ο Ιωάννης μόλις που πρόλαβε να φύγει από την Τραπεζούντα, για να γλυτώσει τη σύλληψη.
Ο επίδοξος αυτοκράτορας κινήθηκε στη Γεωργία, μια παραδοσιακή σύμμαχο της Τραπεζούντας, και μπόρεσε να παντρευτεί την κόρη του ηγεμόνα της χώρας, Αλεξάνδρου. Δεν εγκατέλειψε τις προσπάθειες για την ανάκτηση του ποντιακού θρόνου και σε αυτή του την επιδίωξη είχε πλέον στο πλευρό του τον πεθερό του, αλλά και τους Γενουάτες, που αποσκοπούσαν στη βελτίωση της θέσης τους με την άνοδο του Ιωάννη στην εξουσία. Έτσι, το δεύτερο πραξικόπημα, τον Απρίλιο του 1429, είχε αίσια έκβαση για τον Ιωάννη Δ΄ Μεγαλοκομνηνό, όχι, όμως, για τον Αλέξιο, καθώς εκτός από τον θρόνο έχασε και τη ζωή του.
Οι εκτελεστές ήταν δύο άντρες από την οικογένεια των Καβαζιτών, ενός επιφανούς οίκου της εποχής. Ο Ιωάννης, όμως, ως φαίνεται, μάλλον δεν είχε εγκρίνει την ενέργεια αυτή και μόλις κατάφερε να κερδίσει τον θρόνο, αποφάσισε να κηδέψει τον πατέρα του με όλες τις τιμές, όπως μαθαίνουμε από τον Χαλκοκονδύλη, για να μην ξεσηκωθεί ο λαός εναντίον του. Επίσης, τιμώρησε και τους εκτελεστές του για να φανεί πως διαχωρίζει πλήρως τη θέση του. Ο Ιωάννης μετά από αυτό το γεγονός θα έχει μια μακρά πορεία στον θρόνο, με πολλές δυσκολίες.
Μια τέτοια δυσκολία θα προκύψει, όταν η αυτοκρατορία θα έρθει αντιμέτωπη με τον Σεΐχη Τζουνεΰντ και τους άντρες του, οι οποίοι κατόρθωσαν να νικήσουν την ποντιακή στρατιά και, μάλιστα, έφτασαν έξω από τα τείχη της Τραπεζούντας. Μπροστά σε αυτό το θέαμα πολλοί αξιωματικοί και κάτοικοι της πόλης έφυγαν από αυτήν, φοβούμενοι την κατάληψή της. Η ψύχραιμη αντιμετώπιση του Ιωάννη, καθώς και οι έμπιστοι σε αυτόν στρατιώτες του, κατάφεραν να αναχαιτίσουν τον κίνδυνο που εμφανίστηκε. Ο μεγάλος εχθρός, όμως, της αυτοκρατορίας, που άκουγε στο όνομα Οθωμανοί, δεν είχε κάνει ακόμα έντονη την παρουσία του. Έτσι, το 1442 ξεκινούν να εντείνουν τις προσπάθειές τους κατά της παρευξείνιας αυτοκρατορίας, με τον Μουράτ Β΄ να δίνει εντολή να πλεύσει ο οθωμανικός στόλος κατά της Τραπεζούντας, αλλά, ευτυχώς, την τελευταία στιγμή, ως εκ θαύματος ξέσπασε μια τρικυμία και ανέβαλε τα σχέδια του σουλτάνου.
Η τύχη, όμως, δε θα είναι για πολύ με το μέρος των Ποντίων, καθώς ο ταχέα ανερχόμενος Μωάμεθ Β΄ θα κάνει την εμφάνισή του, με την Τραπεζούντα, αρχικά, να καθίσταται φόρου υποτελής σε αυτόν. Αυτό, ωστόσο, δε θα διαρκέσει πολύ, αφού μετά από την πτώση της Κωνσταντινούπολης στα χέρια του, την ίδια μοίρα θα έχουν και τα άλλα εναπομείναντα ελληνικά κέντρα εξουσίας. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας θα αποτελέσει το τελευταίο ανεξάρτητο προπύργιο του Ελληνισμού που θα καταληφθεί από τους Οθωμανούς και ο Δαβίδ Α΄ Μεγαλοκομνηνός τον τελευταίο αυτοκράτορα. Με αυτόν τον τρόπο, τον Αύγουστο ή τον Σεπτέμβριο του 1461 κλείνει η μεσαιωνική περίοδος για την ελληνική ιστορία και ανοίγει η μακρά εποχή της Οθωμανοκρατίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Miller, William (2002), Τραπεζούντα. Η τελευταία ελληνική αυτοκρατορία της βυζαντινής εποχής (1204-1461), μτφρ. Μαυραντώνη, Σταύρος και Ξανθούλα, Θεσσαλονίκη: Εκδ. Αδελφοί Κυριακίδη
- Νικολούδης, Νικόλαος και Σαββίδης, Αλέξιος (2007), Ο Ύστερος μεσαιωνικός κόσμος (11ος-16ος αιώνες). Βυζάντιο, μεσαιωνική Δύση, Ανατολή και Ισλάμ, Βαλκάνια και Σλάβοι, Αθήνα: Εκδ. Ηρόδοτος
- Runciman, Steven (2010), Η άλωση της Κωνσταντινούπολης 1453, μτφρ. Νικολούδης, Νίκος, Αθήνα: Εκδ. Δ.Ν. Παπαδήμα
- Συλλογικό έργο (1991), Oxford Dictionary of Byzantium, Νέα Υόρκη
- Συλλογικό έργο (2013), Ο Βυζαντινός Πόντος (4ος-15ος αιώνες μ.Χ.): Ιστορικές συμβολές, Αθήνα: Επιτροπή Ποντιακών Μελετών
- Σαββίδης, Αλέξιος (2016), Ιστορία της αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών της Τραπεζούντας (1204-1461), Θεσσαλονίκη: Εκδ. Κυριακίδη
- Σαββίδης, Αλέξιος (2017), Το κράτος των Μεγάλων Κομνηνών της Τραπεζούντας (1204-1461 μ.Χ.). Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία του Πόντου, Αθήνα: Επιτροπή Ποντιακών Μελετών
