Του Κωνσταντίνου Δήμου,
Ο Edmund Burke (Έντμουντ Μπέρκ, 1729-1797) ήταν ρήτορας, φιλόσοφος και πολιτικός, ο οποίος θεωρείται ένας εκ των σημαντικότερων πρεσβευτών της νεότερης δυτικής πολιτικής σκέψης. Άφησε πίσω του σπουδαίο συγγραφικό έργο, αλλά και μια πολύ πλούσια αλληλογραφία μεταξύ του ίδιου και φίλων του ανά την Ευρώπη και όχι μόνο. Γεννήθηκε στην Ιρλανδία από ρωμαιοκαθολική μητέρα και από τον Richard Burke, έναν δικηγόρο που αποφάσισε να ασπαστεί τον Προτεσταντισμό, επειδή θεώρησε ότι θα ήταν μια καλή επιχειρηματική κίνηση. Είναι άγνωστο αν είχε αδέλφια ή όχι.
O Burke σπούδασε Νομική στο Trinity College του Δουβλίνου, αναπτύσσοντας τις ικανότητές του στη λογοτεχνία, τη ρητορική και τον πολιτικό στίβο. Ο εικοσαετής Burke έφυγε από την αγγλοκρατούμενη Ιρλανδία το 1750, αλλά δεν άργησε το 1765 να μπει στο Αγγλικό Κοινοβούλιο, αναλαμβάνοντας πόστο ως προσωπικός γραμματέας του μαρκησίου του Rockingham της παράταξης των Whigs, ο οποίος για κάποιο διάστημα διετέλεσε και πρωθυπουργός. Ο μαρκήσιος ήταν για τον Burke κάτι σαν καθοδηγητής, μέντορας και πάτρωνας, επηρεάζοντας βαθιά την πολιτική σκέψη του Burke, που θήτευσε στο πλευρό του.
Ίσως το πιο σημαντικό έργο που άφησε πίσω του ο Burke να είναι το Σημειώσεις για την Επανάσταση στη Γαλλία (Reflections on the Revolution in France), που κυκλοφόρησε τον Νοέμβριο του 1790, σχεδόν ένα χρόνο μετά το ξέσπασμα της Επανάστασης στη Γαλλία. Το θεμελιώδες αυτό κείμενο άλλαξε τα ευρωπαϊκά δεδομένα ως προς το πώς οι Ευρωπαίοι αντιλαμβάνονταν μέχρι τότε τη Γαλλική Επανάσταση, ενώ καθιέρωσε και την ευρωπαϊκή συντηρητική πολιτική σκέψη, μιας και ο Burke προασπιζόταν το Παλαιό Καθεστώς και κατέκρινε την απερισκεψία των ανθρώπων πίσω από τα τεκταινόμενα στη γειτονική στην Αγγλία μεν, εχθρική δε, Γαλλία. Στη συνέχεια του άρθρου αυτού, θα προσπαθήσω να συνοψίσω τις κυριότερες ιδέες που μπορεί να εντοπίσει κανείς εντός του κειμένου αυτού.
Το Reflections γράφτηκε με σκοπό ο Burke να προειδοποιήσει τους Άγγλους «συμπατριώτες» (μην ξεχνάτε, ο ίδιος ήταν Ιρλανδός) του, σχετικά με τον αντίκτυπο που θα είχε μια παρόμοια επανάσταση σε αγγλικό έδαφος, ή άμα η υπάρχουσα επεκτεινόταν πέρα από το κανάλι της Μάγχης. Σ’ αυτό το σημείο, πρέπει να σημειωθεί η διορατικότητα του συγγραφέα: η ένθερμη κριτική του ενάντια στα κακά που θα προκαλούσε η Γαλλική Επανάσταση γράφτηκε πολύ πριν ξεκινήσουν οι σεπτεμβριανές σφαγές, η περίοδος της Τρομοκρατίας και η δημόσια εκτέλεση του βασιλιά και της βασίλισσας το χρονικό διάστημα από το 1792-1794. Φυσικά, δεν παρέλειψε να αναφέρει ότι κάποιος «χαρισματικός» ηγέτης από τις τάξεις του στρατού ίσως θα μπορούσε να αδράξει της ευκαιρίας που προκαλούσε η ελλιπής οργάνωση της Επανάστασης και να αναρρηθεί στοn θρόνο ως νέος βασιλιάς. Πράγματι, ο Ναπολέων Βοναπάρτης ανέλαβε την εξουσία στις 9 Νοεμβρίου 1799, δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Burke.
Το βασικό επιχείρημα του Burke είναι το ότι οι φιλελεύθεροι θεσμοί και οι υποδομές δεν πρέπει να ανατρέπονται στη βάση αόριστων φιλοσοφικών ιδεών και θεωριών, που ουδέποτε έχουν δοκιμαστεί στην πράξη. Το κυνήγι για μια τέλεια ουτοπία ίσως αποδειχθεί ένα επικίνδυνο εγχείρημα και να εξελιχθεί σε μια χειρότερη από μια πρότερή μας κατάσταση, ενώ καλούσε τον κόσμο να δείχνει μετριοπάθεια και να μην ενθουσιάζεται εύκολα με τα επαναστατικά ιδεώδη. Η εμπειρία, η πείρα (“experience”) υπερισχύει της θεωρίας, γιατί λαμβάνει υπόψιν το ιστορικό παρελθόν και τους προϋπάρχοντες θεσμούς, σε αντίθεση με τη δεύτερη, η οποία ανήκει μόνο στον κόσμο των ιδεών, χωρίς να έχει κάποια πιο υλιστική ισχύ.
Η σύνεση είναι καλύτερη από την παρορμητικότητα όπως, –σύμφωνα με τον ίδιο–, η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία είναι καλύτερη από τον αντικληρικαλισμό. Η απόρριψη των δοκιμασμένων παραδοσιακών αξιών και δομών, της Ιστορίας και της ιστορικής συνέχειας, της φυσικής και κοινωνικής ιεραρχίας και της θρησκείας συνήθως οδηγεί στην αγκαλιά ενός αυταρχικού δεσποτισμού. Ο Burke ισχυρίζεται προφητικά ότι οι επαναστατικές κυβερνήσεις, στο τέλος, θα μεταχειρίζονταν τις αόριστες ιδεαλιστικές έννοιες με τέτοιον τρόπο, ώστε να εξυπηρετούν τα δικά τους συμφέροντα. Κατά τον Burke, τα πιο απάνθρωπα εγκλήματα γίνονται στο όνομα μιας ιδεολογίας με φανατικούς οπαδούς, εν είδει θρησκείας.
Η Ελευθερία χωρίς τάξη, οργάνωση, ηθική, κοσμιότητα και θρησκευτική αρετή δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως δώρο, αλλά ως κατάρα, γιατί οι άνθρωποι δεν ξέρουν πώς να τη διαχειριστούν. Όταν από την Ελευθερία λείπει η συλλογική ισχύς, τότε διαρκεί λίγο, και όταν λείπουν οι νόμοι, τότε επικρατεί η αναρχία. Και η αναρχία φέρνει αναστατώσεις, ληστείες, βιασμούς, δολοφονίες, και ό,τι άλλο διαπράττει ο ανθρώπινος νους σε καιρούς βαρβαρότητας. Ο Burke συνδέει, επίσης, την αρπαγή της νόμιμης ιδιοκτησίας ως χαρακτηριστικό της τυραννίας, γιατί κάνει τους ανθρώπους φτωχούς και εξαρτώμενους από τις επιβουλές μιας μικρής ολιγαρχίας.
Δεν είναι μάλιστα τυχαίο που οι απόψεις του Burke παρουσιάζουν ομοιότητες με αυτές του –επίσης φιλελεύθερου πολιτικού στοχαστή– Alexis de Tocqueville, σχετικά με την έννοια της «τυραννίας της πλειοψηφίας». Ο Burke παραθέτει την άποψη του Αριστοτέλη ότι η δημοκρατία παρουσιάζει – παραδόξως – πολλά κοινά σημεία με την τυραννία. Ένα από αυτά είναι ότι οι αποφάσεις της πλειοψηφίας –καλές ή κακές– πάντα βαραίνουν τα άτομα μιας μειοψηφίας, που δε συμφωνεί με το υφιστάμενο status quo. Οι περισσότεροι άνθρωποι, άλλωστε, δεν είναι ικανοί να αντιλαμβάνονται την πολυπλοκότητα της ζωής, επομένως, είναι προτιμότερο να παραμένουν πιστοί σε αυτά που ήδη γνωρίζουν και τους είναι οικεία, –τα οποία μεταφέρονται από γενιά σε γενιά με θρησκευτική ευλάβεια–, και να μην παρασύρονται σε επαναστατικές περιπέτειες προς το άγνωστο. Κατά τον Burke, οι προσωπικές προκαταλήψεις αναπτύσσονται ακριβώς επειδή έχουν τη δυνατότητα να παρέχουν μια αίσθηση ασφάλειας και ταυτότητας. Άμα μπορείς να ορίσεις αυθαίρετα τους άλλους, τότε μπορείς, επίσης, να ορίσεις τον εαυτό σου και τον κόσμο.
Επιπροσθέτως, ο Burke αντιλαμβανόταν την κοινωνία ως κάτι το «οργανικό» και το «ζωντανό», που πρέπει να λειτουργεί πάνω απ’ όλα με σύνεση (“prudence”), διαλέγοντας για κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους τους καλύτερους που υπάρχουν ανάμεσα στις τάξεις τους, τους πιο μορφωμένους, τους πιο πολυμαθείς και τους πιο ηθικούς. Γιατί μόνο οι «άριστοι» θα μπορούσαν να αναγνωρίσουν το ύψιστο ηθικό καθήκον που έχουν, δηλαδή να δρουν βάσει του συλλογικού συμφέροντος (τι είναι ωφέλιμο για τον λαό) και όχι απλά να εκφράζουν τη θέληση των ψηφοφόρων τους (τι θέλει ο λαός, ανεξαρτήτως του αν αυτό είναι ωφέλιμο ή μη).
Ωστόσο, παρά το συντηρητικό του πρόσημο, ο Burke ήταν υπέρμαχος της Ελευθερίας, υποστηρίζοντας τόσο την Αμερικανική Επανάσταση ενάντια στο αγγλικό στέμμα όσο και τον αγώνα των Ιρλανδών και των Ινδών για ανεξαρτητοποίηση από τη Βρετανική Αυτοκρατορία. Απλώς, η αλλαγή πρέπει να επιτυγχάνεται με σίγουρα, μικρά, αποφασιστικά βήματα, όχι με ραγδαία και βεβιασμένα. Και μερικές φορές αυτή, ίσως, να είναι απαραίτητη για τη διατήρηση ενός πράγματος, και όχι για την αποκαθήλωσή του από έναν οργισμένο όχλο. Για παράδειγμα, ο Burke παραθέτει το γεγονός πως η ανελαστική γαλλική μοναρχία κατέρρευσε έναντι του ελαστικού αγγλικού μοναρχισμού, που επιβίωσε πλέον ως συνταγματική μοναρχία, έπειτα της Ένδοξης Επανάστασης του 1688, βάζοντας στον θρόνο τους προτεστάντες Ουίλιαμ Γ΄ και τη σύζυγό του, Μαίρη.
Αν θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε με δύο λέξεις την κληρονομιά του Burke, μάλλον θα ήταν τα εξής λόγια ενός κυνικού Ρεαλιστή: «Η Ιστορία είναι καλύτερος σύμβουλος από τον ρομαντικό ιδεαλισμό που πρεσβεύει ένα σύνθημα, όπως το “Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη”».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Lock, F.P. (1998), Edmund Burke (1730-1784), vol. 1, Oxford University and Clarendon Press
- Burke, Edmund (2003), Reflections on the Revolution in France, Frank M. Turner (ed.), New Haven and London: Yale University Press
- Burke, Edmund (2008), The Evils of Revolution, Penguin Books Publications
- Heywood, Andrew (2019), Πολιτική Θεωρία: Μια εισαγωγή (4η έκδ.), Θεσσαλονίκη: Εκδ. Επίκεντρο
