Του Κωνσταντίνου Δήμου,
Το βιβλίο 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα (2018) αποτελεί το τελευταίο μέρος της τριλογίας του ιστορικού και συγγραφέα Yuval Noah Harari, που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Το παρόν βιβλίο, λοιπόν, ασχολείται με το… παρόν. Έχοντας καλύψει το παρελθόν και το πιθανό μέλλον που περιμένει τον sapiens στα δύο προηγούμενα μέρη (μπορείτε να διαβάσετε εδώ τις βιβλιοπαρουσιάσεις για το Sapiens και Homo Deus), ο Harari επιθυμεί να προσφέρει στους αναγνώστες του έναν «τσελεμεντέ αισιοδοξίας» για τους δύσκολους καιρούς, που ίσως ήδη (;) βιώνουμε στη μοντέρνα ψηφιακή εποχή.
Ζούμε σε μια μεταβατική περίοδο, όπου βλέπουμε τα πάντα γύρω μας να αλλάζουν ραγδαία. Ο Ψυχρός Πόλεμος έχει τελειώσει, η ΕΣΣΔ έχει διαλυθεί και ο κόσμος έχει μετατραπεί από διπολικό σε πολυπολικό, με πολλά ανταγωνιζόμενα κέντρα οικονομίας και εξουσίας διάσπαρτα ανά τον πλανήτη. Ο φιλελευθερισμός, το οικονομικό και κοινωνικό μοντέλο οργάνωσης που πρέσβευαν οι ΗΠΑ, το οποίο, όμως, δεν είναι κατάλληλα προετοιμασμένο ούτε μάλλον θα μπορέσει να συμβαδίσει –αν δεν αναθεωρήσει τον τρόπο λειτουργίας του– με τις εξελίξεις στον τομέα της πληροφορίας και της βιοτεχνολογίας. Σήμερα, ελάχιστοι άνθρωποι, κυρίως οικονομολόγοι και «γκουρού» της πληροφορικής είναι σε θέση να αντιληφθούν τον τρόπο λειτουργίας της παγκόσμιας οικονομίας και το πώς οι αλγόριθμοι, τα κρυπτονομίσματα (bitcoin), οι τεχνολογίες blockchain και τα NFTs (Non-Fungible Tokens) μπορούν στο μέλλον να επηρεάσουν την καθημερινότητά μας.
Μπορεί ο φιλελευθερισμός να αναδιαμόρφωσε τον κόσμο του 20ού αιώνα και να επανεφηύρε τον εαυτό πολλές φορές, για να αντιμετωπίσει άλλα ιδεολογικά ρεύματα και τάσεις, όπως τον κομμουνισμό και τον εθνικισμό, αλλά αδυνατεί να προσφέρει λύσεις σε σύγχρονα προβλήματα, για τα οποία ίσως ο ίδιος ο καπιταλισμός και η ελεύθερη αγορά να θεωρούνται υπαίτιοι. Η εξάλειψη της πιθανότητας πολέμου, το “laissez faire”, οι ελεύθερες εμπορικές συναλλαγές, η οικονομία της ανάπτυξης και η παγκοσμιοποίηση φαίνεται να λειτουργούν ανασταλτικά και εις βάρος του φυσικού περιβάλλοντος και του κλίματος, ενώ είναι σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνα για την εξάντληση των φυσικών πόρων. Ο φιλελευθερισμός βασίζεται στο άτομο και στη μοναδική του ελεύθερη βούληση, για να επιβιώσει ως σύστημα, όμως, τι συμβαίνει όταν η αξία του ατόμου χάνεται ολοένα και περισσότερο, εξαιτίας της εξέλιξης της μηχανικής εκμάθησης (machine learning) και της ΤΝ (Τεχνητή Νοημοσύνη, AI);
Η επιστήμη έχει καταφέρει να «χακάρει» τον sapiens και να αναλύσει τα δομικά του στοιχεία, αυτά που προηγουμένως νομίζαμε ότι μάς κάνουν ξεχωριστούς, διαχωρίζοντας μάς από τα υπόλοιπα θηλαστικά. Η ελεύθερη επιλογή, η ενσυναίσθηση, η εμπάθεια, οι ανώτερες νοητικές δεξιότητες, η πίστη σε πράγματα και σε ιστορίες που δεν έχουν υλική υπόσταση κτλ. δεν είναι αποτέλεσμα θεϊκής έμπνευσης, αλλά υποπροϊόντα νευρικών συνάψεων και της βιοχημείας του εγκεφάλου μας, στον οποίο και είμαστε δέσμιοι. Τα συναισθήματά μας, οι επιθυμίες μας, οι αποφάσεις μας, η κρίση μας, δεν είναι «δικά μας» ούτε και είναι μοναδικά, αλλά πηγάζουν από αλγόριθμους του οργανισμού που κάνουν την επιλογή για εμάς, αφήνοντάς μας, όμως, με την ψευδαίσθηση ότι εμείς επιλέγουμε το πεπρωμένο μας. Από αυτήν την άποψη, ο sapiens είναι όσο προβλέψιμος όσο το αστείο με το γλίστρημα σε μια μπανανόφλουδα, μια σκηνή που βλέπουμε στα σαββατιάτικα καρτούν.
Οι μηχανές όχι μόνο θα μπορούν να μάς διαβάζουν, αλλά θα έχουν τη δυνατότητα να κάνουν τις δουλειές, που μέχρι τώρα κάναμε καλύτερα από εμάς και πολύ πιο οικονομικά. Συνεπώς, ο άνθρωπος θα αντικατασταθεί σε πολλούς επαγγελματικούς κλάδους και θα πρέπει να επανεκπαιδευτεί, ώστε να γίνει πιο ευέλικτος και ευπροσάρμοστος στη διαρκή αλλαγή ή απλά δε θα εργάζεται πλέον, βασιζόμενος σε ένα ελάχιστο παγκόσμιο εισόδημα, που θα λαμβάνει για να καλύπτει τις ανάγκες του. Η «σταθερή δουλειά» θα είναι ένα απολειφάδι του παρελθόντος, ενώ η φράση «τα 50 είναι τα νέα 20» θα γίνει το νέο σλόγκαν, χάρη στην αύξηση του προσδόκιμου ζωής.
Συνεπώς, ίσως η ανισότητα να αυξηθεί ακόμη περισσότερο: ψηφιακές δικτατορίες τύπου «Μεγάλου Αδελφού» (1984) ή «Χειριστή του Κόσμου» (Γενναίος Νέος Κόσμος) όχι μόνο θα μπορούν να μάς «διαβάσουν» σαν ανοιχτά βιβλία, αλλά έχοντας πρόσβαση σε πρωτοποριακή νανοτεχνολογία, γονιδιακές θεραπείες και «ανταλλακτικά» τεχνητά μέλη και όργανα, θα μπορούν να γίνουν μερικοί εκλεκτοί καλύτεροι της υπόλοιπης ανθρωπότητας πρακτικά στα… πάντα. Για πρώτη φορά στην Ιστορία, οι πλούσιοι δε θα είναι μόνο οικονομικά ισχυρότεροι από τις μάζες: θα είναι, επίσης, πιο έξυπνοι, πιο υγιείς και πιο όμορφοι από την πλειονότητα, που πλέον ίσως θα νοείται ως «νεκρό βάρος». Και αλίμονο σε αυτούς που θα αντισταθούν: οι αλγόριθμοι θα καταστήσουν κάθε μας ενέργεια αφόρητα προβλέψιμη σε αυτούς που έχουν πρόσβαση στα δεδομένα μας, όπως οι εταιρείες Big Tech. “Scientia potestas est, et custodes habent illud” («Η γνώση είναι δύναμη, και οι φύλακες την έχουν όλη»).
Το Facebook δεν είναι δωρεάν, όπως δεν είναι και η ελεύθερη βούληση. Η προσοχή μας είναι το προϊόν. ΕΜΕΙΣ είμαστε το προϊόν. Αλλά αυτό είναι μόνο μία από τις προκλήσεις που θα αντιμετωπίσουμε μακροπρόθεσμα. Άραγε, πώς θα επηρεάσει η εξέλιξη της τεχνολογίας τα θρησκευτικά, κοινωνικά και ηθικά μοντέλα του 21ου αιώνα; Μπορούμε να βρούμε έγκαιρα μια λύση για το φαινόμενο του θερμοκηπίου και τις συνέπειες που αυτό προκαλεί, όπως οι μετακινήσεις πληθυσμών που δημιουργούν πιέσεις στις χώρες υποδοχής; Πώς θα διαμορφώνονται οι ανθρώπινες σχέσεις σε έναν κόσμο, όπου όλοι γινόμαστε ολοένα και πιο δικτυωμένοι μεταξύ μας, μα, συνάμα, νιώθουμε και πιο απομονωμένοι από ποτέ; Μήπως οι γηγενείς κουλτούρες σταδιακά αντικαθίστανται από μια παγκόσμια κουλτούρα;
Οι θρησκείες, οι πολιτικές ιδεολογίες και τα (ακτιβιστικά) κινήματα θα αντιταχθούν στον οδοστρωτήρα της προόδου ή η επιστήμη θα γίνει ένα ακόμη εργαλείο στα χέρια τους, ώστε να προωθήσουν την ατζέντα τους, δηλαδή, να αυξήσουν την ισχύ και την επιρροή που ασκούν στις μάζες; Σε μια εποχή που η εξηγητική δύναμη των παραδοσιακών θρησκειών φθίνει, οι θρησκείες θα πρέπει να αλλάξουν το ερμηνευτικό πλαίσιό τους, προκειμένου να επιβιώσουν, συμβιώνοντας με την αυξανόμενη αντίστοιχη εξηγητική δύναμη της επιστήμης. Η ανθρώπινη ηθική δεν προϋποθέτει ούτε προέρχεται από θρησκευτικές επιταγές, αλλά αποτελεί υποπροϊόν των επιλογών που πηγάζουν από την ανθρώπινη συμπεριφορά, ανεξαρτήτως θρησκεύματος και πεποιθήσεων. Η συνεργασία και ο αμοιβαίος συμβιβασμός υποκατέστησαν την κοσμοθεώρηση του Thomas Hobbes για έναν κόσμο όπου «όλοι είναι εναντίον όλων», ενώ άνοιξαν τον δρόμο στην κοσμικότητα και σε έναν κόσμο πιο αλληλοσυνδεδεμένο από ποτέ άλλοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ο πόλεμος, οι βιαιότητες και οι συγκρούσεις στο όνομα ενός Θεού (ή θεών) ανήκουν στο παρελθόν. Ζούμε σε μια εποχή που η παχυσαρκία, τα καρδιακά, ο διαβήτης και ο καρκίνος είναι πιο φονικά από ό,τι ο πόλεμος, ο λιμός, οι επιδημίες και η τρομοκρατία μαζί. Η κληρονομιά που θα αφήσει η δικιά μας γενιά στις επόμενες δε θα είναι ένας νέος θρησκευτικής θεματολογίας πίνακας ενός σύγχρονου Ραφαήλ, αλλά οι χρυσές αψίδες των McDonalds…
Ωστόσο, παρατηρούμε ότι η θρησκευτική πίστη, παρότι μπορεί να διχάσει, έχει επίσης και ενωτική ισχύ, ακόμη κι αν αυτή βασίζεται στην πραγματικότητα σε συλλογικούς μύθους που λέμε στον εαυτό μας, για να δικαιολογήσουμε τις απόψεις και τις επιλογές που κάνουμε. Άλλωστε, τώρα περισσότερο από ποτέ άλλοτε, ο sapiens πρέπει να ανακαλύψει το «γνώθι σαυτόν», δηλαδή, το ποιος είναι και ποιος ο σκοπός της ζωής του. Δεν πρέπει να αφήσουμε τα εξωτερικά ερεθίσματα να καθορίζουν το ποιοι είμαστε, αλλά εμείς οι ίδιοι να αφουγκραστούμε και να πάρουμε τον έλεγχο της ζωής μας. Η ευτυχία, στην τελική, είναι προσωπική μας υπόθεση και μόνο εμείς μπορούμε να βρούμε τον ιδανικότερο τρόπο, για να την πραγματώσουμε.
Για να συνοψίσουμε, θα μπορούσε να πει κανείς ότι το 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα είναι μια πιο ευσύνοπτη και εύπεπτη έκδοση των πιο σημαντικών θεμάτων που καλύφθηκαν στα Sapiens και Homo Deus. Όπως και να έχει, πάντως, αξίζει να το έχετε στη βιβλιοθήκη σας.
