Του Χρήστου Αργυρόπουλου,
Η Μήδεια ανέκαθεν ήγειρε αμφιθυμικά συναισθήματα, όχι μόνο στο μυθολογικό σύμπαν, όπου ανήκε, αλλά και στο ακροατήριο που προσλάμβανε την ιστορία της. Στο πρόσωπό της συγχέονται οι ιδιότητες του τραγικού θύματος και του άγριου θύτη· είναι μια εγκαταλελειμμένη σύζυγος, αλλά και μια στυγερή παιδοκτόνος.
Ως γνωστόν, η πριγκίπισσα της μακρινής Κολχίδας ερωτεύτηκε τον ταξιδιώτη ήρωα Ιάσονα και με τις μαγικές της γνώσεις τoν βοήθησε να φέρει στην Ιωλκό το Χρυσόμαλλο Δέρας. Είναι σαφές πως δίχως την παρέμβασή της οι Αργοναύτες –ένα “All Star Cast” των μεγαλύτερων ηρώων της εποχής– δε θα μπορούσαν να φέρουν εις πέρας τους άθλους τους. Αυτό, όμως, δεν της ήταν κάτι απλό. Μέσα από ένα βαρύτατο δίλημμα ανάμεσα στο χρέος προς τους γονείς και την πατρίδα και στην απελπισμένη παρόρμηση του έρωτα, η Μήδεια πήρε μια απόφαση που δε θα μπορούσε να αναστρέψει αργότερα· εγκατέλειψε τη χώρα της, παντρεύτηκε τον Ιάσονα και συντάχθηκε με τα ελληνικά ήθη.
Η οικογενειακή προδοσία έγινε πιο απτή, όταν η πριγκίπισσα απήγαγε τον ίδιο της τον αδερφό, τον Άψυρτο, και κατά την καταδίωξη της Αργούς από τον στόλο του πατέρα τους, Αιήτη, τον έσφαξε και πέταξε τα κομμάτια του στη θάλασσα. Έτσι, οι εχθροί του Ιάσονα –και δικοί της πια–καθυστέρησαν, ψαρεύοντας τα κομμάτια του παιδιού, που ήθελαν να τα θάψουν. Η Μήδεια ακρωτηρίασε κυριολεκτικά κάθε δεσμό που θα μπορούσε να διατηρεί με την πατρίδα της.
Από τα παραπάνω φαίνεται πως η Μήδεια δεν ήταν απλά μια σύζυγος, όπως όλες οι άλλες, μια τρυφερή, οικόσιτη και παθητική παρουσία, εξαρτημένη ηθικά από τον κύριό της. Η σχέση της με τον Ιάσονα είχε μια χαρακτηριστικά ηρωική ισότητα, η οποία πολύ σπάνια αποδίδεται σε μυθολογικά ζευγάρια. Θεμέλιό της ήταν οι αμοιβαίοι όρκοι πίστης, αφοσίωσης και αγάπης, τους οποίους το ζεύγος αντάλλαξε με μια χειραψία. Το σφίξιμο του δεξιού χεριού συμβόλιζε εμπιστοσύνη, την επισφράγιση μιας συμφωνίας.
Ο ρόλος του ὅρκου στην Αρχαιότητα ήταν κομβικής σημασίας. Σε έναν κόσμο, όπου δεν υπήρχε εδραιωμένο καθολικό σύστημα δικαίου, οι διαπροσωπικές και πολιτικές σχέσεις καθορίζονταν με βάση ηθικές δεσμεύσεις απέναντι στους θεούς. Η υπακοή σε αυτές ήταν απολύτως απαραίτητη, καθότι διαφορετικά απειλείτο η συνοχή των κοινωνιών. Έτσι, ο ὅρκος αναδεικνύεται σε κυρίαρχη αξία της εποχής, η οποία, όπως θα φανεί, επηρεάζει και τη μυθική σκέψη.
Η Μήδεια βοήθησε επανειλημμένα τον σύζυγό της, εφαρμόζοντας όσα υποσχέθηκε ενόρκως. Μεταξύ άλλων, σκότωσε με βασκανία τον γίγαντα Τάλω, ο οποίος είχε στις φλέβες του ἰχὼρ, το αίμα των θεών. Όταν πάλι στην Ιωλκό ο Πελίας αρνήθηκε να παραδώσει τον θρόνο στον Ιάσονα, μολονότι είχε δεσμευτεί να το κάνει, αν ο ήρωας πετύχαινε στην αποστολή του, και πάλι η Μήδεια εκτέλεσε την εκδίκηση του άντρα της. Μεταμφιεσμένη σε ιέρεια της Άρτεμης, παρουσιάστηκε στις κόρες του Πελία και ισχυρίστηκε πως ήξερε ένα ξόρκι, που μπορούσε να αναζωογονήσει τον γερασμένο πια πατέρα τους. Τις έπεισε να σφάξουν τον Πελία –το μοτίβο της σφαγής επανέρχεται– να ρίξουν τα μέλη του σε μια χύτρα και να τα βράσουν. Φυσικά, το τελετουργικό δεν είχε κανένα αποτέλεσμα. Οι Πελιάδες έγιναν ακούσιες πατροκτόνοι. Τον νεκρό βασιλιά διαδέχτηκε ο γιός του, Άκαστος, ο οποίος εξόρισε το ζεύγος από τη Θεσσαλία.
Εκείνοι τότε κατέφυγαν στην Κόρινθο, όπου απέκτησαν δύο γιούς και έζησαν μερικά χρόνια ευτυχισμένοι. Αυτή η οικογενειακή ευημερία τινάχτηκε στον αέρα, όταν το ενδιαφέρον του Ιάσονα άρχισε να στρέφεται αλλού. Από πάθος ή από συμφέρον «ξέχασε» το δικό του μέρος των υποσχέσεων και θέλησε να παντρευτεί την κόρη του βασιλιά της Κορίνθου, Κρέουσα ή Γλαύκη. Αναμενόμενα, η αποκάλυψη αυτή πλήγωσε κατάφορα τη Μήδεια, η οποία διατάχθηκε να εγκαταλείψει τη χώρα με τα παιδιά τους.
Η Μήδεια θυσίασε τα πάντα για τον Ιάσονα: εγκατέλειψε την πατρίδα και τους γονείς της, όπου θα μπορούσε να ζει με τιμές πριγκίπισσας, ώστε να γίνει ξένη μεταξύ ξένων· μια Βάρβαρη στην Ελλάδα. Για χάρη του τέλεσε φρικτές πράξεις, μέχρι και αδερφοκτονία. Έθεσε τη μαγική της σοφία στην υπηρεσία ενός προδότη. Με βάση το νομικό καταστατικό της κλασικής εποχής, τουλάχιστον στην Αθήνα, η Μήδεια ως εγκαταλελειμμένη γυναίκα ξενικής καταγωγής και χωρίς θεσμικά αναγνωρισμένα γαμικά δικαιώματα ήταν απολύτως έκθετη, αβοήθητη με δύο παιδιά σε έναν αξιοσημείωτα ξενόφοβο και συντηρητικό κόσμο.
Αυτά που, όμως, τη διαφοροποιούσαν από τη μέση σύζυγο ήταν οι μαγικές της ικανότητες, καθώς και η αίσθηση της ηρωικής τιμής που διέθετε. Στο όνομα «Μήδεια» ενυπάρχει ετυμολογικά η λέξη «μῆτις», γεγονός που υποδηλώνει τη θεμελιώδη ευφυία του χαρακτήρα. Η μάγισσα από την Κολχίδα δεν ήταν μια οποιαδήποτε γυναίκα· διέθετε υπερφυσικές ικανότητες και αξίωνε να την αντιμετωπίζουν με τον δέοντα σεβασμό. Ο Ιάσονας δεν την πρόδωσε μονάχα ως σύντροφος, αλλά και ως φίλος, καθώς, αν και σύμμαχος, καταπάτησε τους όρκους πίστης και συνεργασίας τους. Η προσβολή αυτή δεν έπρεπε να μείνει ατιμώρητη.
Για τον λόγο αυτόν, η Μήδεια με μαγεία δολοφόνησε πρώτα την Κορίνθια αντίζηλο και τον πατέρα της και ύστερα έσφαξε τα ίδια της τα παιδιά. Το δεύτερο –και αδιαμφισβήτητα πιο τρομερό– σκέλος της τιμωρίας του Ιάσονα, η παιδοκτονία, είναι το πιο γνωστό στοιχείο του μύθου της Μήδειας. Πρόκειται για αφηγηματική επινόηση του τραγικού ποιητή Ευριπίδη και δεν παύει να προβληματίζει μέχρι και σήμερα. Δε μπορεί κανείς παρά να αναρωτηθεί: γιατί η Μήδεια σκότωσε τα παιδιά της;
Αν και βαρβαρικής καταγωγής, η Μήδεια ως χαρακτήρας ήταν προϊόν της ελληνικής σκέψης και έτσι εγγραφόταν σε ένα πάγιο σύστημα ελληνικών αντιλήψεων. Η βαθιά ανταγωνιστική σκέψη της εποχής διακήρυττε πως πρέπει κανείς να βοηθά ολόψυχα τους φίλους και να χτυπά αλύπητα τους εχθρούς του. Με αυτό το σκεπτικό, η αδικημένη Μήδεια όφειλε να τιμωρήσει σκληρότατα τον Ιάσονα. Και ο αποδοτικότερος τρόπος για να συμβεί αυτό ήταν να τερματίσει τον οἶκον του, να μηδενίσει τις ελπίδες του ίδιου για υστεροφημία και για συνέχιση του αίματός του. Η ἐξώλεια, η ολοκληρωτική καταστροφή του επιόρκου και των απογόνων του, ήταν μια θεσμοθετημένη τιμωρία που εφαρμοζόταν και στην πραγματικότητα.
Η Μήδεια, λοιπόν, στον μύθο καθίσταται μια προσωποποίηση της δικαιοσύνης, μια αυστηρότατη εφαρμοστής ενός καθολικού άγραφου νόμου. Το γεγονός, μάλιστα, ότι στο τέλος της ιστορίας αποδρά από την Κόρινθο πάνω σε ένα άρμα με φτερωτούς δράκους, σταλμένο από τον θεό Ήλιο, αποδεικνύει πως και οι θεοί ενέκριναν αυτή την πράξη. Μπορεί η παιδοκτονία να ήταν φρικτή, αλλά σίγουρα η επιορκία αποτελούσε βαρύτερο αδίκημα.
Παρά τον ρόλο της υπερφυσικής εκδικητικής δύναμης που αναλαμβάνει ως ἀλάστωρ, η Μήδεια δεν παύει να είναι μια θνητή με πλούσια συναισθηματική ζωή και δε μπορούμε παρά να τη λυπηθούμε, καθώς οι δυο κυρίαρχες ταυτότητές της, η μητέρα και η εκδικητής, συγκρούονται τραγικά. Η κάθε της πτυχή έχει εύλογες απαιτήσεις· η μεν την καλεί να λυπηθεί τα παιδιά της, η δε να τιμωρήσει τον επίορκο εχθρό της, όπως το υπαγορεύει ο ηθικός κώδικας τιμής. Ως μυθικό αρχέτυπο η Μήδεια προσπαθεί να εξισορροπήσει δύο αντιθετικά στερεοτυπικά στοιχεία, ένα θηλυκό –την τρυφερότητα– και ένα αρσενικό –την οργή για την προσωπική αδικία. Αυτά, όπως φαίνεται, δε μπορούν να συνυπάρξουν. Ο φόβος του γέλωτα των εχθρών, κάτι που θα συμβεί, αν δεν εξοντωθεί ο επίορκος, ξεπερνά τη μητρική αγάπη, πλήττοντας, έτσι, και την ίδια, όμως. Όπως η σφαγή, έτσι και η επώδυνη υπέρβαση του διλήμματος είναι ένα μοτίβο που επανέρχεται στον μύθο αυτό.
Η ιστορία της Μήδειας στην Κόρινθο δεν είναι ένα απλό οικογενειακό δράμα. Πρόκειται για μια δυναμική τραγωδία διλημμάτων, όπου τα ατομικά συμφέροντα –ο έρωτας του Ιάσονα για μια νέα γυναίκα, η επιθυμία της Μήδειας να σώσει τα παιδιά της– συγκρούονται με τις επιταγές μιας ευρύτερης πανελλήνιας ηθικής. Η Μήδεια ως μυθολογική παρουσία προβάλλει την ευορκία· όχι μόνο την επιβάλλει, αλλά και υπενθυμίζει το βαρύ προσωπικό κόστος, που ενίοτε χρειαζόταν ο αρχαίος άνθρωπος να υποφέρει στο όνομα των καθολικών νόμων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Burnett, A. (1973), Medea and the Tragedy of Revenge, Classical Philology, Vol.68 No.1, pp. 1-24, The University of Chicago Press, διαθέσιμο στο JSTOR
- Flory, F. (1978), Medea’s Right Hand: Promises and Revenge, Transactions of the American Philological Association, Vol. 108, pp. 69-74, The Johns Hopkins University Press, διαθέσιμο στο JSTOR
- Κακριδής, Ι. Θ. (1986), Ελληνική Μυθολογία: Οι Ήρωες, τομ. Γ΄, Αθήνα: Εκδ. Αθηνών
- Κακριδής, Ι. Θ. (1986), Ελληνική Μυθολογία: Ηρακλής – Πανελλήνιες Εκστρατείες, τομ. Δ΄, Αθήνα: Εκδ. Αθηνών
- Κερένυϊ Κ. (2013), Η Μυθολογία των Ελλήνων. Αθήνα: Εκδ. Εστία
