Του Χριστόφορου Σωτηρίου,
Ο μοναχισμός των Βενεδικτίνων, με άμεσο και έμμεσο τρόπο, διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό τον χαρακτήρα του Παπισμού. Ο Άγιος Βενέδικτος από τη Νουρσία έζησε περίπου από το 480 έως το 543 μ.Χ. στην Ιταλία και η ζωή του συνέπεσε με την περίοδο του Βασιλείου των Οστρογότθων στην Ιταλία και τις πρώτες φάσεις της ανάκτησης της Δύσης από τον Ιουστινιανό. Το 535, άρχισε η καταστροφή της Ιταλίας από τους εμπόλεμους στρατούς του Ιουστινιανού και των Οστρογότθων, ενώ το 542–543 ήταν η εποχή της μεγάλης πανώλης, που προκάλεσε ενδεχομένως τον θάνατο και του ίδιου του Αγίου Βενέδικτου.
Η ρωμαϊκή τάξη φαινόταν να έχει χαθεί για πάντα και μαζί της κάθε δυνατότητα χριστιανικής ζωής στις πόλεις. Ο Άγιος Βενέδικτος αποφάσισε, λοιπόν, να γίνει ερημίτης, μακριά από τις εισβολές, τις δολοφονίες και όλες τις άλλες αχρειότητες που εξέτρεφε η παρηκμασμένη αστική οικονομία. Για να γίνει κανείς ερημίτης, έπρεπε να πληροί ορισμένες προϋποθέσεις. Έτσι, ο Άγιος Βενέδικτος εισηγήθηκε τη δημιουργία «σχολής αρχάριων», όπως την ονόμαζε, έναν θεσμό που θα επέτρεπε σε απλούς ανθρώπους να ακολουθήσουν τη χριστιανική ζωή.
Ο Άγιος Βενέδικτος αναφέρθηκε στη σκληρή και επαχθή μοναστική ζωή των μοναχών της Αιγύπτου, οι οποίοι, από τις αρχές του 4ου αιώνα, ζούσαν, είτε ομαδικά ως ερημίτες, ακολουθώντας το παράδειγμα του Αγίου Αντωνίου, είτε σε κοινόβια, κατά τα πρότυπα του Αγίου Παχωμίου, και έθεταν ως έναν από τους σκοπούς της ζωής τους να επιτελούν άθλους αντοχής. Για παράδειγμα, ο Άγιος Συμεών ο Στυλίτης έμεινε καθισμένος στην κορυφή ενός στύλου επί τριάντα τρία χρόνια, εντελώς απροστάτευτος από τον ήλιο και το κρύο. Ο μαθητής του, Άγιος Δανιήλ ο Στυλίτης, έσπασε το «ρεκόρ» του δασκάλου του, παραμένοντας σε μια πλατφόρμα που βασίζονταν σε δύο στύλους επί τριάντα τρία χρόνια και τρεις μήνες.
Ο Άγιος Βενέδικτος δε συνέταξε τον Κανόνα του για τέτοιους ανθρώπους, αλλά απευθυνόταν σε συνηθισμένους ανθρώπους που επιθυμούσαν να γραφτούν σε μια «σχολή όπου διδασκόμαστε να υπηρετούμε τον Κύριο». Από τις πρώτες κιόλας προτάσεις του Κανόνα του, μιλά για το καθήκον της «υποταγής» του μοναχού, ο οποίος πρέπει να εγκαταλείψει τη δική του θέληση χάριν του θελήματος του Θεού και της κοινότητας που Τον υπηρετούσε. Δεν ενέκρινε την ελεύθερη μετακίνηση μοναχών από μοναστήρι σε μοναστήρι. Άπαξ και γινόταν δεκτός σε ένα μοναστήρι, πλέον αποτελούσε μέλος της συγκεκριμένης κοινότητας και έπαιρνε όρκο να παραμείνει εκεί μέχρι τον θάνατό του. Απεκδυόταν τα ενδύματά του και φορούσε τα ράσα του μοναστηριού.
Εντός του μοναστηριού, η θεμελιώδης ιδέα ήταν η ταπεινότητα. Στο έβδομο κεφάλαιο του Κανόνα, ο Άγιος Βενέδικτος αναλύει αυτή την αρετή και τα δώδεκα βήματα με τα οποία κατακτιέται. Η ταπεινότητα μαθαίνεται με την εξύμνηση του Θεού και για τον λόγο αυτόν μεγάλο μέρος του Κανόνα είναι αφιερωμένο στην παροχή λεπτομερών οδηγιών για την τέλεση των λειτουργιών. Στο ένατο κεφάλαιο, για παράδειγμα, ορίζεται ο αριθμός των ψαλμών τις νυχτερινές ώρες. Ένας δεύτερος τρόπος μάθησης της ταπεινότητας ήταν η άμεση υπακοή. Ο μοναχός δεν είχε το δικαίωμα να παρακούσει τον προϊστάμενο της μονής ή τον ηγούμενο ακόμα και αν θεωρούσε πως η εντολή που έλαβε είναι εσφαλμένη. Κατέβαλλε, λοιπόν, κάθε προσπάθεια να τον υπακούει πάραυτα, «ως εάν η εντολή να είχε παρέλθει από τον ίδιο τον Θεό».
Επιπροσθέτως, ένα κεφάλαιο στον Κανόνα είναι αφιερωμένο στη δέουσα συμπεριφορά του μοναχού που παίρνει εντολή να κάνει κάτι αδύνατο. Μπορούσε, την κατάλληλη στιγμή και χωρίς να δείξει υπερηφάνεια, αντίσταση ή εναντίωση, να εξηγήσει γιατί θεωρεί το έργο που του ανατέθηκε αδύνατο. Εάν όμως ο ηγούμενος επέμενε στην εντολή του, ο μοναχός δεν είχε άλλη επιλογή από το να υπακούσει, εναποθέτοντας τις ελπίδες του στη βοήθεια του Θεού. Επίσης, στενά συνδεδεμένη με την υπακοή ήταν η επιμονή του Άγιου Βενέδικτου στην απόλυτη κοινοκτημοσύνη. Συχνά οι μοναχοί απαγορεύονταν να λαμβάνουν ακόμα και επιστολές ή δώρα από τους γονείς τους χωρίς την άδεια του ηγουμένου. Ακόμα και όταν το επέτρεπε, ο ηγούμενος είχε ρητώς το δικαίωμα να δίνει τα δώρα σε όποιον μοναχό έκρινε αυτός, ανεξαρτήτως από το ποιος ήταν ο αρχικός παραλήπτης τους. Ένα άλλο μάθημα στην ταπεινότητα ήταν η εργασία στους αγρούς. Ο Άγιος Βενέδικτος θεωρούσε ότι η αγροτική εργασία είναι αυτή που συνάδει με την ιδιότητα του μοναχού.
Ο Κανόνας του Αγίου Βενέδικτου ήταν ένας λογικός κανόνας για όλους όσους επιθυμούσαν να ζήσουν χριστιανικά ως κοινότητα. Κάλυπτε τόσο τις πρακτικές λεπτομέρειες όσο και τις γενικές αρχές του μοναστικού βίου. Όριζε ότι οι μοναχοί πρέπει να κοιμούνται σε ξεχωριστές κλίνες και σε κοινό κοιτώνα, ενώ ο αριθμός των κλινοστρωμνών έπρεπε να διαφέρει ανάλογα με τις συνθήκες ζωής κάθε μοναχού. Οι εργασίες στο μαγειρείο έπρεπε να γίνονται από όλους τους μονάχους εναλλάξ, ενώ το Σάββατο, όποιος ολοκλήρωνε την εβδομαδιαία υπηρεσία του, έπρεπε να καθαρίζει τα πάντα. Υπήρχαν ειδικοί κανόνες για την ενδυμασία, αν και στο συγκεκριμένο ζήτημα ο ηγούμενος είχε μεγαλύτερη διακριτική ευχέρεια ανάλογα του περιβάλλοντος όπου βρίσκονταν. Ο Κανόνας του Άγιου Βενέδικτου διακρινόταν μάλιστα από πνεύμα ανθρωπισμού, δεν προσπαθούσε να κάνει τη μοναστική ζωή πιο δύσκολη από όσο ήταν αναγκαίο. Ο Γρηγόριος ο Μέγας αφηγείται το εξής περιστατικό: Όταν ένας γειτονικός ερημίτης αλυσοδέθηκε σε έναν βράχο, ο Άγιος Βενέδικτος τον μέμφθηκε με τα λόγια: «Εάν είσαι υπηρέτης του Θεού, ας σε κρατάει δεμένο η αλυσίδα του Ιησού και όχι αυτή η σιδερένια αλυσίδα».
Αυτό ήταν ίσως και το μεγαλύτερο επίτευγμα του βενεδικτίνειου μοναχισμού, κατορθώνοντας να διοχετεύσει τον θρησκευτικό ζήλο από τους ασκητικούς άθλους με στόχο τα «ρεκόρ», στην κοινοβιακή, οργανωμένη ζωή. Κλείνοντας, άξιο αναφοράς είναι πως ο Ουμπέρτο Έκο έγραψε το 1980 ένα μυθιστόρημα με την ονομασία «Το Όνομα του Ρόδου», το οποίο έδινε την ευκαιρία στον αναγνώστη να δει το τι συνέβαινε σε ένα τέτοιο μοναστήρι, ενώ το 1986 μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τον σκηνοθέτη Ζαν-Ζακ Ανό (Jean-Jacques Annaud) με πρωταγωνιστή τον Σον Κόνερι (Sean Connery).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Davis, R. H. C. (2011), Ιστορία της Μεσαιωνικής Ευρώπης: Από τον Μέγα Κωνσταντίνο στον Άγιο Λουδοβίκο, Αθήνα: Εκδ. Κριτική
- Berstein, Serge,& Milza Pierre (1997), Ιστορία της Ευρώπης: Από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα Ευρωπαϊκά Κράτη (5ος – 18ος αι.), Αθήνα: Εκδ. Αλεξάνδρεια
