Της Κατερίνας Σφυράκη,
Ο «Ρωμαίος και η Ιουλιέτα», το «Όνειρο Θερινής Νυκτός» και το «Ημέρωμα της Στρίγγλας», γνωστό και ως «Η Στρίγγλα που έγινε αρνάκι», αποτελούν ορισμένα από τα δημοφιλέστερα και πολυδιαβασμένα έργα του Βρετανού William Shakespeare. Ανάμεσά τους, περίοπτη θέση κατέχει και το δραματικό έργο του, «Άμλετ», στο οποίο δεν ξεχωρίζει μονάχα ο Άμλετ ως πρωταγωνιστής με το περίφημο ερώτημά του «Να ζει κανείς ή να μην ζει;», αλλά και η σαιξπηρική ηρωίδα «Οφηλία», η οποία έχει αποτελέσει αντικείμενο έμπνευσης σε διάφορους καλλιτεχνικούς τομείς όπως η γλυπτική, η ζωγραφική και η μουσική.
Στο έργο του Shakespeare, ο Άμλετ έχει χάσει τον πατέρα του και θρηνεί τόσο για τον χαμό του, όσο και για την ανεξήγητη συμπεριφορά της μητέρας του, Γερτρούδης, η οποία σπεύδει να παντρευτεί τον γαμπρό της, Κλαύδιο, εντός ενός μήνα μετά τον θάνατο του συζύγου της. Ο Άμλετ δεν κατανοεί τις ενέργειες της μητέρας του και θεωρεί τον γάμο της με τον αδερφό του δολοφονημένου πατέρα του, μια πράξη υψίστης προδοσίας. Ο Άμλετ, όντας ο θλιμμένος γιος του νεκρού βασιλιά και αδυνατώντας να κατανοήσει τις επιλογές της βασίλισσας, θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους δραματικούς χαρακτήρες που δημιουργήθηκαν ποτέ από τον Shakespeare.
Στο έργο, η Οφηλία αναπαριστά μια νεαρή ευγενή γυναίκα της Δανίας, κόρη του Πολωνίου, αδερφή του Λαέρτη και δυνητική σύζυγο του μελαγχολικού Πρίγκιπα Άμλετ, ο οποίος την ερωτεύεται αλλά στο τέλος, η Οφηλία καταλήγει σε κατάσταση τρέλας που τελικά οδηγεί στον πνιγμό της, λόγω των ενεργειών του Άμλετ. Συγκεκριμένα, ο Άμλετ πληροφορείται από κάποιο φάντασμα ότι ο Κλαύδιος είναι αυτός που σκότωσε τον πατέρα του Άμλετ, προκειμένου να σφετεριστεί ο ίδιος τον βασιλικό θρόνο. Η πληροφόρησή του αυτή οδηγεί τον Άμλετ στο να αποπειραθεί να αποκαλύψει την ενοχή του Κλαύδιου παριστάνοντας τον τρελό.
Ο βασιλικός σύμβουλος και πατέρας της Οφηλίας, Πολώνιος, παρακολουθώντας τις κινήσεις του διαπιστώνει ότι τα αίτια της τρέλας του δεν οφείλονταν στην αγάπη του για την Οφηλία όπως αρχικά πίστευε, καθώς ο Άμλετ δεν ανταποκρίνεται στο κάλεσμά της. Στην προσπάθειά του να αποκαλύψει τον θείο του, ανεβάζει μία θεατρική παράσταση με κεντρικό άξονα τον φόνο του πατέρα του. Κατά τη διάρκεια του έργου, ο Κλαύδιος αποχωρεί και ο Άμλετ τον βρίσκει να προσεύχεται. Αποφασίζει, λοιπόν, να μην τον σκοτώσει αμέσως, φοβούμενος ότι ο Κλαύδιος θα πάει στον παράδεισο λόγω της προσευχής. Κατευθυνόμενος στη συνέχεια να συναντήσει τη μητέρα του, ακούει έναν θόρυβο και νομίζοντας ότι πίσω από την κουρτίνα βρίσκεται ο Κλαύδιος, σκοτώνει κατά λάθος τον Πολώνιο. Η Οφηλία, γεμάτη θλίψη και μανία, καταλήγει να πνίγεται σε ένα ποτάμι.
Ο χαρακτήρας της Οφηλίας και οι διαστάσεις που έχει λάβει στην τέχνη λόγω αυτού, δεν είναι στοιχεία που μπορούν να γίνουν κατανοητά μόνο μέσω μιας σύντομης περίληψης του έργου· γι’ αυτό και θα επιχειρηθεί μια εμβάθυνση στην προσωπικότητα της ηρωίδας. Σύμφωνα με πληθώρα κριτικών, η νεαρή Οφηλία είναι παιδική και αφελής, όπως η βασίλισσα Γερτρούδη. Περνά τις μέρες της ασχολούμενη με τη συλλογή βελόνων και λουλουδιών. Αλλά σε αντίθεση με τη Γερτρούδη, η Οφηλία έχει περισσότερους λόγους, οι οποίοι δικαιολογούν την άγνοιά της απέναντι στις σκληρές πραγματικότητες της ζωής. Είναι πολύ μικρή και έχασε τη μητέρα της, πιθανώς κατά τη γέννηση. Ο πατέρας της και ο αδερφός της αγαπούν απίστευτα την Οφηλία και έχουν κάνει μεγάλους κόπους για να την προστατεύσουν. Επιστρέφει δεκαπλάσια την αγάπη που της έδειξαν ο Πολώνιος και ο Λαέρτης και τη συνδυάζει με πλήρη και ακλόνητη πίστη, όπως γίνεται και απέναντι στο πρόσωπο του Άμλετ, παρά το γεγονός ότι ο ίδιος δεν ανταποδίδει εξ ολοκλήρου τα συναισθήματα που η ίδια τρέφει γι’ αυτόν.
Ο Άμλετ αντιμετωπίζει την Οφηλία όπως τη μητέρα του. Ο βαθμός στον οποίο ο Άμλετ αισθάνεται προδομένος από τη Γερτρούδη είναι πολύ πιο εμφανής λόγω της παρουσίας της Οφηλίας. Τα συναισθήματα οργής του Άμλετ εναντίον της μητέρας του κατευθύνονται προς την Οφηλία, η οποία, κατά την εκτίμησή του, κρύβει την πραγματική της φύση πίσω από το πρόσχημα της αλάνθαστης και άψογης γυναίκας, όπως ακριβώς και η Γερτρούδη. Η Οφηλία έχει θέσει την αίσθηση της αγάπης και του καθήκοντός της για τον πατέρα της πάνω από την αίσθηση της αγάπης και του καθήκοντός της για τον Άμλετ, όπως η Γερτρούδη έκανε με τον νέο της σύζυγο αντί για τον προηγούμενο. Η Γερτρούδη διάλεξε τον νέο σύζυγό της αντί για τον παλιό, και η Οφηλία επέλεξε την μνήμη του νεκρού πατέρα της αντί για τον υποτιθέμενο έρωτα με τον ζωντανό Άμλετ, διότι παρόλο που η αγάπη της για τον Άμλετ είναι έντονη, υπακούει στον πατέρα της όταν της λέει να μην τον ξαναδεί και να μην δεχθεί κανένα γράμμα που της γράφει.
Μέσω της Οφηλίας γινόμαστε μάρτυρες της «εξέλιξης» του Άμλετ σε άντρα πεπεισμένο ότι όλες οι γυναίκες είναι πόρνες. Αυτές ιδίως που φαίνονται πιο αγνές διακατέχονται από διαφθορά και σεξουαλική επιθυμία. Η Οφηλία, μεν προσκολλημένη στη μνήμη του Άμλετ που της φερόταν με σεβασμό και τρυφερότητα, τον υπερασπίζεται και τον αγαπά μέχρι τέλους παρά τη βαναυσότητά του, ούσα ανίκανη να υπερασπιστεί τον εαυτό της. Τα άσεμνα τραγούδια που τραγουδά μπροστά στον Λαέρτη, τη Γερτρούδη και τον Κλαύδιο είναι ζοφερές υπενθυμίσεις ότι ο διεφθαρμένος κόσμος έχει επηρεάσει τον αγνό χαρακτήρα της. Η αδυναμία και η αθωότητα της Οφηλίας λειτουργούν εναντίον της, καθώς δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την εξέλιξη του ενός τραυματικού γεγονότος μετά το άλλο. Ο Άμλετ τής προκαλεί όλο της τον συναισθηματικό πόνο σε όλη τη διάρκεια του έργου, και όταν το μίσος του ευθύνεται για τον θάνατο του πατέρα της, η ίδια συνειδητοποιεί ότι δεν μπορεί να υπομείνει τίποτε άλλο και τρελαίνεται. Αλλά και μέσα στην παραφροσύνη της συμβολίζει, σε όλους εκτός από τον Άμλετ, την αφθαρσία και την αρετή.
Η εμφάνιση της Οφηλίας στην τέχνη δεν σταματά στο έργο του Shakespeare. Ο Arthur Hughes, ο Henry Lejeune, και ο John Everett Millais είναι λίγοι μονάχα από τους καλλιτέχνες που την αποτύπωσαν στους ζωγραφικούς τους πίνακες, ενώ ο Agathon van Weydevelt Léonard και ο Michael James Talbot δημιούργησαν ορισμένα από τα πιο επιβλητικά αγάλματα της Οφηλίας. Αξιοπρόσεκτη είναι και η θέση της στη μουσική σκηνή, καθώς το τραγούδι “Ophelia” από το αμερικανικό folk-rock συγκρότημα “The Lumineers”, κυκλοφόρησε στις 5 Φεβρουαρίου του 2016 και γρήγορα ανέβηκε στο Νο.1 στο Triple A Chart (Adult Alternative Airplay) του Billboard, όπου παρέμεινε για περισσότερο από τρεις μήνες, τη δεύτερη δηλαδή μεγαλύτερη φορά που οποιοδήποτε τραγούδι ήταν Νο.1. Ανήκει στο άλμπουμ “Cleopatra” από το οποίο αποτελεί το πρώτο single.
Πριν την κυκλοφορία του άλμπουμ, επικρατούσε η άποψη ότι κατά πάσα πιθανότητα θα επρόκειτο για ένα σκοτεινό και πιο κυκλοθυμικό άλμπουμ, συγκριτικά τουλάχιστον με την ανάλαφρη αίσθηση του τελευταίου άλμπουμ των The Lumineers. Στα δικά μου αυτιά, τα τραγούδια του άλμπουμ πράγματι αποπνέουν μια έντονη μελαγχολική διάθεση, μια ώθηση για επαναδιαπραγμάτευση αξιών και προτεραιοτήτων, παρά τη χαρούμενη εκ πρώτης όψεως μουσική. Θεωρείται ότι ο πιο σκοτεινός τόνος μπορεί να ακουστεί μέσα από τα γνωστά χτυπήματα, τα παλαμάκια και τη ρυθμικότητα που έκαναν δημοφιλή και τα προηγούμενά τους τραγούδια.
Ο τραγουδιστής Wesley Schultz μάλιστα είχε δηλώσει ότι «η Οφηλία είναι μια αόριστη αναφορά σε ανθρώπους που ερωτεύονται τη φήμη. Το επίκεντρο της προσοχής μπορεί να φαντάζει σαν ένας ατελείωτος μπουφές, αλλά στην πραγματικότητα, οι άνθρωποι είναι απλά λαμπεροί και νέοι για μια μόνο στιγμή και μετά έχουν την υπόλοιπη ζωή σας να ζήσουν». Η έντονη νοσταλγικότητα του τραγουδιού δεν αποτυπώνεται, λοιπόν, μόνο στο video clip που ξεκινά με μια συναυλιακή εμφάνιση του συγκροτήματος και συνεχίζει με τον τραγουδιστή να χορεύει ρυθμικά στη βροχή, αλλά και στους στίχους που μιλούν για την Οφηλία ως την κοπέλα με την οποία ο μουσικός αφηγητής χώρισε, μια κοπέλα μάλλον ψυχρή και αποστασιοποιημένη από κάθε συναίσθημα. Αν κι οι στίχοι επικεντρώνονται στη σχέση του με τη φήμη, γίνεται μια συνεχής προσπάθεια να αποδειχθεί το γεγονός ότι η Οφηλία ήταν μια κοπέλα που ο πρώην της λάτρευε.
Αν πάμε να συσχετίσουμε το τραγούδι με το έργο του Άμλετ, αντιλαμβανόμαστε ότι τραγούδι είναι η άποψη του Άμλετ για μια άπιαστη αγάπη που είχε για την Οφηλία την οποία ειδωλοποίησε. Μετανιώνει για την καταδίωξή της που την οδήγησε στον θάνατό της. Η πλημμύρα/κατακλυσμός στο τραγούδι αναφέρεται είτε στον μεγάλο κατακλυσμό στον οποίο ο Άμλετ αισθάνεται ότι έχει διαπράξει το απόλυτο αμάρτημα κατά της ανθρωπότητας περιμένοντας την επικείμενη κρίση ή αναφέρεται στην Οφηλία τις τελευταίες στιγμές που πνίγεται. Ο Άμλετ είναι σε αγωνία για μια αγάπη που δεν μπορεί να εκπληρωθεί ποτέ ξανά. Εξακολουθεί να την λατρεύει, ακόμα και αφού έχει κάποιον, γεγονός που θεωρείται ως η καταδίκη για τις αμαρτίες του. Ωστόσο, δεν νιώθει τύψεις, γιατί η αγάπη που είχε για την Οφηλία ήταν μεγάλη και ταραχώδης.
Μια άλλη, πρόσφατη μουσική εμφάνιση της Οφηλίας πραγματοποιείται στο αγγλικό τραγούδι “Ophelia” από το ελληνικό ντουέτο Paramyths, την Αλεξία Παραμύθα και τον Kosta Lionti. Το συγκεκριμένο τραγούδι ξεχωρίζει για τον φεμινιστικό του χαρακτήρα και το αντι-πατριαρχικό του μήνυμα. Γυρισμένο στη λίμνη Κερκίνη, παρουσιάζει δέκα νέες κοπέλες ντυμένες στα λευκά οι οποίες κατευθύνονται σταδιακά προς τη λίμνη. Το τραγούδι είναι σύγχρονο της εποχής, καθώς εκφράζει την καταπιεσμένη πλευρά της θηλυκότητας κάθε γυναίκας που πρέπει να υποτάσσεται στης επιταγές μιας ανδροκρατούμενης κοινωνίας.
Στους στίχους της Αλεξίας Παραμύθα γίνεται παραπάνω από κατανοητό ότι κάθε γυναίκα αντιπροσωπεύει μια δυνάμει Οφηλία κάθε φορά που δέχεται κριτική για το τι φοράει και άρα προκαλεί, κριτική για τον θυμό και τα ξεσπάσματά της, καθώς μάλλον περιμένει να αδιαθετήσει, κριτική γιατί «πήγαινε γυρεύοντας». Κάθε τέτοια σεξιστική έκφραση απέναντι σε οποιαδήποτε θηλυκότητα, την στέλνει ολοένα και πιο κοντά στον πνιγμό της, στον πνιγμό που μπορεί να μοιάζει αυτοκτονικός, αλλά οι ρίζες τους πηγάζουν από το συνονθύλευμα της πατριαρχικής καταπιεστικής νοοτροπίας. Η φρενίτιδα της Οφηλίας στο έργο του Άμλετ παραλληλίζεται στο τραγούδι με τα νεύρα της έμμηνου ρύσης, ενώ η εμφάνιση ενός ανθρώπινου κρανίου στα χέρια της κάθε Οφηλίας αντιτάσσεται στο σαιξπηρικό αφήγημα, όπου το κρανίο βρίσκεται στα χέρια του Άμλετ. Σε έναν από τους στίχους μάλιστα, σημειώνεται ότι αν ο τύπος με το κρανίο ραγίσει την καρδιά της Οφηλίας, η ίδια δεν πρέπει να μιλήσει, γιατί μπορεί να την εγκαταλείψει. Η ίδια οφείλει να θάψει τα όνειρα και τα ταλέντα της, περιμένοντας καρτερικά τον άντρα της όσο αυτός «αλλάζει τον κόσμο», στοιχείο που επίσης παραλληλίζεται με τον Άμλετ που προσπαθεί να αποκαλύψει την πλεκτάνη του θείου του και να πάρει πίσω τον βασιλικό του θρόνο.
Η Οφηλία γίνεται στο τραγούδι κυρίαρχη του εαυτού της. Η απόφασή της να κατευθυνθεί και να βουτήξει σε κάποιο «δανέζικο» ποτάμι δεν είναι παραίτηση, καθώς γυρνά πίσω και δεν βυθίζεται. Είναι μια απόφαση που την φέρνει πιο κοντά στην ευτυχία και την απελευθέρωση, μακριά από τις επιβολές που αποτελούν αυτό που πράγματι την πνίγει. Η στιχουργός και τραγουδίστρια σημειώνει στον προσωπικό λογαριασμό της στο Instagram ότι εύχεται «κάθε φορά που μια Οφηλία ακούει [τα άνωθι σχόλια], θα γυρίζει την πλάτη και θα βγαίνει απ’ το ποτάμι, αγκαλιά με τις αδερφές της» και με αυτή την ευχή αφήνουν μαζί με τον Kosta Lionti το στίγμα τους όχι μόνο μέσα από τη μουσική τους, αλλά κυρίως μέσα από το ηχηρό, δυναμικό τους μήνυμα.
Από όλους τους κεντρικούς χαρακτήρες του Άμλετ, η Οφηλία μπορεί να έχει κριθεί ως ο πιο στατικός και μονοδιάστατος, εφόσον είχε τη δυνατότητα να γίνει μια τραγική ηρωίδα -για να ξεπεράσει τις αντιξοότητες που της επιβλήθηκαν- αλλά αντ’ αυτού κατέρρευσε στην παράνοια και έγινε απλώς τραγική. Κατά βάθος, ωστόσο, πρόκειται για μια διττή αναπαράσταση, εφόσον για πολλούς από εμάς, τους εξωτερικούς παρατηρητές, η Οφηλία αντιπροσωπεύει κάτι πολύ διαφορετικό. Αφενός είναι ο ορισμός της καλοσύνης και της αγάπης, αφετέρου είναι μια καταπιεσμένη μορφή ακόμη δραματικότερη κι από τον ίδιο τον Άμλετ. Οι διάφορες καλλιτεχνικές απεικονίσεις της μας επιτρέπουν να διερευνήσουμε λίγο βαθύτερα την αντιμετώπιση της κάθε Οφηλίας από τον εκάστοτε Άμλετ και να αναρωτηθούμε το «Να ζει κανείς ή να μην ζει;» και από την πλευρά της Οφηλίας που τελικά καταλήγει πνιγμένη στο ποτάμι.
Υ.Γ Ένα μεγάλο ευχαριστώ στη δική μου Κατερίνα Παραμύθα για την όλη πληροφόρησή σχετικά με το τραγούδι “Ophelia” των Paramyths.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The Lumineers – Ophelia, youtube.com, διαθέσιμο εδώ.
- Paramyths- OPHELIA (Official Video), youtube.com, διαθέσιμο εδώ.
- Introduction to Ophelia in Hamlet, shakespeare-online.com, διαθέσιμο εδώ.
- Representations of Ophelia, victorianweb.com, διαθέσιμο εδώ.
- What does “Ophelia” by the Lumineers mean?, popsongprofessor.com, διαθέσιμο εδώ.
