Γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου: Πώς μια αρχαία παγανιστική γιορτή έχει καταλήξει να συνδέεται με τον έρωτα και τον ρομαντισμό;

Της Εμιλένας Πούπα,

Για πολλούς, ο Φεβρουάριος έχει συνδεθεί άρρηκτα με τη γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου, και κυρίως για τους ερωτευμένους αποτελεί μια ιδιαίτερη μέρα. Έχει πλέον θεσπιστεί η ημέρα που γιορτάζει ο Άγιος Βαλεντίνος —η 14^η Φεβρουαρίου— να αποτελεί την πιο ρομαντική μέρα του χρόνου, με όλους τους ερωτευμένους, ανεξαρτήτως ηλικίας, να θέλουν να περάσουν την ημέρα αυτή με το άλλο τους μισό. Πώς, όμως, έχει καθιερωθεί σήμερα να γιορτάζουμε τον έρωτα και την αγάπη, παίρνοντας λουλούδια και σοκολατάκια στους ανθρώπους που αγαπάμε; Για να βρεθεί απάντηση στην ερώτηση, χρειάζεται να κάνουμε μια ιστορική αναδρομή και να καταλάβουμε ότι τα πράγματα δεν ήταν πάντα έτσι όπως είναι σήμερα.

Η ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου, αδιαμφισβήτητα, περιέχει στοιχεία τόσο της αρχαίας ρωμαϊκής, όσο και της χριστιανικής παράδοσης. Η επικρατέστερη ιστορία προέλευσης της γιορτής του Αγίου Βαλεντίνου συνδέεται άμεσα με την προσπάθεια της Καθολικής Εκκλησίας να «εκχριστιανίσει» την παγανιστική και ταυτόχρονα ειδωλολατρική γιορτή της “Lupercalia”, μια γιορτή που χρονολογείται από τον 3^ο αιώνα μ.Χ. και γιορταζόταν σε περιοχές κυρίως της Ιταλίας αλλά και της Γαλατίας. Από τις 13 μέχρι τις 15 Φεβρουάριου, οι αρχαίοι Ρωμαίοι γιόρταζαν τη γονιμότητα προς τιμή του Ρωμαίου θεού της γεωργίας, Φαύνο, και των ιδρυτών της πόλης, Ρωμύλο και Ρέμο.

Πιο συγκεκριμένα, οι luperci, οι ιερείς του θεού Lupercus συγκεντρώνονταν στη σπηλιά εκείνη, στην οποία, σύμφωνα με τον μύθο, ανατράφηκαν ο Ρωμύλος και ο Ρέμος από μια λύκαινα. Εκεί, λοιπόν, θυσιάζονταν δυο αρσενικά κατσίκια προς τιμή του θεού των βοσκών Lupercus και ακολουθούσε η θυσία ενός σκύλου που συμβόλιζε την κάθαρση. Στη συνέχεια, το αίμα από το μαχαίρι των θυσιών αλειφόταν σε δύο γυμνούς luperci και το μαχαίρι σκουπιζόταν με ένα κομμάτι μάλλινου πανιού, το οποίο προηγουμένως είχε βυθιστεί σε γάλα. Από τα παραπάνω, οι ιστορικοί έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου έχει συνδεθεί με το κόκκινο και το λευκό χρώμα. Κόκκινο που αντιπροσώπευε το αίμα της θυσίας και λευκό που αντιπροσώπευε το γάλα, συμβολίζοντας τη γέννηση μια νέας ζωής.

Εν συνεχεία της τελετουργίας, μετά τη θυσία των ζώων, οι ιερείς έκοβαν λωρίδες από τα δέρματα των κατσικιών και, αφού τα βούταγαν στο αίμα, έτρεχαν γυμνοί στους δρόμους της πόλης και μαστίγωναν οποιαδήποτε γυναίκα βρισκόταν κοντά τους. Με αυτόν τον τρόπο, θεωρούνταν ότι οι νεαρές γυναίκες θα γινόντουσαν γονιμότερες και οι έγκυες θα απολάμβαναν μια εύκολη γέννα. Επιπλέον, ακολουθούσε μια κλήρωση που οδηγούσε σε προξενιό αναμεσά στις νεαρές γυναίκες της πόλης, οι οποίες έβαζαν τα ονόματά τους σε ένα βάζο, και στους άνδρες που έβγαζαν τα ονόματα αυτά από το βάζο και ζευγάρωναν με τη γυναίκα που τους είχε τύχει.

Δεδομένου ότι η Lupercalia γιορταζόταν για ακόμα 150 χρόνια μετά την έλευση και νομιμοποίηση του Χριστιανισμού στην αυτοκρατορία των Ρωμαίων, με τα ειδωλολατρικά στοιχεία να μην έχουν εξαλειφθεί ακόμη, είναι ξεκάθαρο ότι ο Χριστιανισμός απορρόφησε αυτήν την παγανιστική γιορτή. Στα τέλη του 5^ου αιώνα, ο Πάπας Γελάσιος απαγόρευσε τη Lupercalia, θεωρώντας την ως μια αντιχριστιανική γιορτή και αντ’ αυτού κήρυξε την 14^η Φεβρουαρίου ως την ημέρα εορτής του μαρτυρικού Αγίου Βαλεντίνου. Κρίνεται σκόπιμο σε αυτό το σημείο να επισημανθεί το γεγονός ότι ο Βαλεντίνος ήταν υπαρκτό πρόσωπο, και μάλιστα πρόκειται για δύο συνονόματους ιερείς που μαρτύρησαν τον 3^ο αιώνα π.Χ. επί αυτοκρατορίας Κλαύδιου Β΄.

Η πρώτη ιστορία αφορά έναν ιερέα που δολοφονήθηκε από τον αυτοκράτορα επειδή διεξήγαγε κρυφούς γάμους, τους οποίους προηγουμένως ο αυτοκράτορας είχε απαγορεύσει. Αυτό γινόταν διότι στρατολογούσε πολλούς άνδρες για τους πολέμους του, οι οποίοι όμως δεν ήθελαν να πολεμήσουν μακριά από τις οικογένειές τους. Η δεύτερη ιστορία αφορά τον Βαλεντίνο που βοήθησε τους χριστιανούς να δραπετεύσουν από τις ρωμαϊκές φυλακές, όπου βασανίζονταν. Μάλιστα, πιθανότατα είχε ερωτευθεί την κόρη του δεσμοφύλακα στην οποία είχε στείλει αποχαιρετιστήριο σημείωμα υπογράφοντας «από τον βαλεντίνο σου» (“from your valentine”). Η έκφραση αποτελεί σήμερα χαρακτηριστικό της γιορτή αυτής. Σύμφωνα, όμως, με μια άλλη εκδοχή της ίδιας ιστορίας, φαίνεται ότι ο Βαλεντίνος θεράπευσε την κόρη του δεσμοφύλακα που ήταν τυφλή, πράγμα που εξόργισε τον αυτοκράτορα Κλαύδιο, με αποτέλεσμα να ζητήσει την εκτέλεσή του στις 14 Φεβρουαρίου 269 μ.Χ.

Παρόλα αυτά, οι ιστορικές αυτές αναφορές δεν εξηγούν τον συσχετισμό της 14^ης Φεβρουαρίου με τον ρομαντισμό. Η άμεση σύνδεση δεν έγινε νωρίτερα από τον 14^ο αιώνα. Εκείνη την εποχή, ο Άγγλος ποιητής Geoffrey Chaucer, ο οποίος μεταξύ άλλων έγραψε το “The Canterbury Tales”, φημολογείται ότι έκανε τη σύνδεση. Εξάλλου, ήταν γνωστό τότε, ιδιαιτέρως σε Γαλλία και Αγγλία, ότι στα μέσα Φεβρουαρίου, και συγκεκριμένα στις 14, τα ευρωπαϊκά πουλιά άρχιζαν το ζευγάρωμα. Απτή απόδειξη της εν λόγω αναφοράς αποτελεί το ποίημά του “Parliament of Foules“, οπού αναφέρει ότι: “For this was sent on Seynt Valentyne’s day / Whan every foul cometh ther to choose his mate.” Με αυτόν τον τρόπο, η ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου άρχισε να συνδέεται με τους ερωτευμένους.

Ύστερα από τον Chaucer, μεταγενέστεροι ποιητές εμπνευστήκαν από τον ιδιο και ακολούθησαν το παράδειγμά του. Δεν θα μπορούσε να μην συμπεριληφθεί σε αυτούς και ο ρομαντικός William Shakespeare. Ο Άγγλος ποιητής και θεατρικός συγγραφέας συνέβαλε και αυτός με τον τρόπο του στο να μετατραπεί η συγκεκριμένη μέρα σε μέρα εκδήλωσης της αγάπης προς το έτερον ήμισυ. Οι πρώτες κάρτες για την ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου έκαναν την εμφάνισή τους ήδη τον 15^ο αιώνα, με την πρωτότυπη κάρτα να ανήκει στον Δούκα της Ορλεάνης. Το 1415, και ενώ κρατούταν στον Πύργο του Λονδίνου, έστειλε στη γυναίκα του την πρώτη κάρτα για τον Άγιο Βαλεντίνο, ένα ποίημα που αποτελούσε εκδήλωση της αγάπης του προς το πρόσωπό της. Εκτός από τον Δούκα, και ο βασιλιάς Ερρίκος Ε’ αποφάσισε να αφιερώσει ένα ποίημα στην Αικατερίνη του Βαλουά, προσλαμβάνοντας έναν συγγραφέα για να συνθέσει το εν λόγω σημείωμα.

Τον 18^ο αιώνα, λοιπόν, αυτό το φαινόμενο γινόταν όλο και πιο σύνηθες, με ανθρώπους από όλες τις κοινωνικές τάξεις να ανταλλάζουν δώρα αγάπης και αφοσίωσης. Στην Αμερική, είχαν ήδη αρχίσει την ανταλλαγή χειροποίητων καρτών για τη ρομαντική αυτή ημέρα. Άνθρωποι ακόμα επωφελούταν οικονομικά εξαιτίας αυτής της γιορτής, με ξακουστό παράδειγμα την Esther A. Howland, η οποία τη δεκαετία του 1840 πωλούσε χειροποίητες δημιουργίες για τη ξεχωριστή αυτή ημέρα. Τον 20^ό αιώνα, όμως, άρχισε να αποτελεί βιομηχανικό προϊόν, με τα εργοστάσια να παράγουν μαζικά ευχετήριες κάρτες. Πλέον τυπώνονταν έτοιμες κάρτες, ξεκινώντας το 1913 με την Hallmark Cards του Kansas City, Mo.

Την εποχή που διανύουμε σήμερα, τα κόκκινα τριαντάφυλλα, οι ευχετήριες κάρτες, τα σοκολατάκια και τα κοσμήματα έχουν την τιμητική τους αυτήν τη μέρα. Ζευγάρια κάθε ηλικίας προσφέρουν δώρα αγάπης στο άλλο τους μισό. Είναι ξεκάθαρο ότι ο σύγχρονος τρόπος εορτασμού της γιορτής του Αγίου Βαλεντίνου δεν θυμίζει τίποτα τις παγανιστικές λατρείες των Ρωμαίων. Το μόνο που είναι σίγουρο και αξίζει να κρατήσουμε από την όλη αφήγηση είναι ότι οι άνθρωποι από την αρχαιότητα ήδη είχαν ανακαλύψει την ικανότητα να αγαπούν και να μπορούν να δείχνουν την αγάπη τους, ακόμα και αν αυτό σήμαινε ένα απλό σημείωμα που περιείχε ένα ποίημα. Αν και η γιορτή των ερωτευμένων έχει καταλήξει να αποτελεί μια από τις πιο εμπορευματοποιημένες γιορτές του δυτικού κόσμου, εξακολουθεί να μην γιορτάζεται σε χώρες όπως η Ινδονήσια, η Σαουδική Αραβία και η Μαλαισία. Εκεί, απ’ ό,τι φαίνεται, δεν χρειάζεται να υφίσταται η συγκεκριμένη μέρα των ερωτευμένων, διότι οι άνθρωποι δείχνουν την αγάπη τους σε καθημερινή βάση, ανεξαρτήτως γιορτών.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• The Pagan Roots of St. Valentine’s Day, άρθρο από την ιστοσελίδα history.co.uk, διαθέσιμο ΕΔΩ
• Seipel, Arnie (2011), The Dark Origins Of Valentine’s Day, άρθρο από την ιστοσελίδα npr.org, διαθέσιμο ΕΔΩ
• Combs, Sydney (2020), Valentine’s Day wasn’t always about love, άρθρο από την ιστοσελίδα nationalgeographic.com, διαθέσιμο ΕΔΩ
• History of Valentine’s Day (2009), από την ιστοσελίδα history.com, διαθέσιμο ΕΔΩ
• The Origins of Saint Valentine’s Day: Reading Worksheet, μπροσούρα διαθέσιμη ΕΔΩ