Της Ζαφειρίας Πολυχρονιάδου,
Ο 19ος αιώνας έθεσε τα θεμέλια και τις βάσεις για τον σύγχρονο κόσμο. Εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα και επαναστάσεις, αλλαγές στο πολιτικό λεξιλόγιο, αμφισβήτηση της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων, εκβιομηχάνιση της οικονομίας, επεκτατικές διαθέσεις, είναι μερικά μόνο από όσα διαδραματίζονται καθ’ όλη τη διάρκεια αυτού του αιώνα.
Μεταβολές και εξελίξεις σημειώνονται και στον τομέα των τεχνών και ιδίως σε αυτόν της λογοτεχνίας, καθώς είναι η εποχή που αναδύεται και καλλιεργείται το ρεύμα του ρομαντισμού, απαύγασμα του οποίου συνιστούν εικαστικοί πίνακες, αρχιτεκτονικά έργα, ποιητικές συλλογές, αγάλματα και πεζογραφήματα, πασίγνωστα μέχρι και σήμερα, όπως ο Oliver Twist του Τσαρλς Ντίκενς, Little Women της Λουίζα Μέι Άλκοτ, Pride and Prejudice της Τζέιν Όστεν, Έγκλημα και Τιμωρία του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι. Στο παρόν άρθρο θα επικεντρωθούμε στην εκδήλωση του προαναφερθέντος καλλιτεχνικού ρεύματος στα ελληνικά γράμματα και πιο συγκεκριμένα σε ένα από τα διηγήματα του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή με τίτλο «Εμάη».
Γεννηθείς το 1809, ο Ραγκαβής αποτέλεσε μια εμβληματική μορφή. Πολυγραφότατος, αλλά και πολυπράγμων. Οι επαγγελματικές του ασχολίες ποικίλουν: καθηγητής πανεπιστημίου, κριτής σε ποιητικούς διαγωνισμούς, πρέσβης, συντάκτης εφημερίδας, μεταφραστής και φυσικά πεζογράφος. Ασχολήθηκε με ένα λογοτεχνικό είδος, το διήγημα, σε μια εποχή που δεν είχε ακόμη αναγνωριστεί, αφού εισηγητές της διηγηματογραφίας θεωρούνται ο Βιζυηνός και ο Παπαδιαμάντης. Το 1855 δημοσιεύει την πρώτη του συλλογή διηγημάτων με τίτλο Διάφορα Διηγήματα, τ. Α’ και εντός μίας τετραετίας εκδίδει ακόμη δύο συλλογές διηγημάτων.
Εξαιτίας των διαρκών μετακινήσεων και ταξιδιών που έκανε στη ζωή του, ο Ραγκαβής δεν κατάφερε να δεθεί με έναν συγκεκριμένο τόπο, ούτε με την πατρίδα του Ελλάδα. Για αυτό τα έργα του διαθέτουν έναν οικουμενικό χαρακτήρα, υπό την έννοια ότι δεν περιορίζονται σε έναν συγκεκριμένο τόπο, αλλά εμπεριέχουν το στοιχείο της περιπλάνησης, της περιπέτειας σε άγνωστα μέρη και της επαφής με άλλους πολιτισμούς. Τα διηγήματα του αντλούν τη θεματική τους από το εξωτερικό και ιδιαίτερα από την Αγγλία, η οποία αποτελεί τον τόπο όπου εκτυλίσσονται αρκετές από τις ιστορίες του Ραγκαβή, όπως το «Γλουμυμάουθ», η «Εμάη», η «Ναϊάς», η «Λέϊλα» και άλλα. Στα διηγήματα του πραγματεύεται ζητήματα ξένα για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό, όπως η παιδική εργασία στα ορυχεία και η επαφή των Ευρωπαίων με ιθαγενείς λαούς εξωτικών χωρών. Ο Ραγκαβής τοποθετεί χρονικά τα διηγήματά του στη Βικτωριανή Εποχή, οπότε θεσπίζονται νομοθεσίες που περιορίζουν την παιδική εργασία (1819), αναγνωρίζουν το δικαίωμα ψήφου στις μεσαίες και κατώτερες κοινωνικές τάξεις (1832) και καταργούν την δουλεία (1807, 1833).
Ας επικεντρωθούμε όμως, στο διήγημα «Εμάη». Η ιστορία εξελίσσεται γύρω στο 1840, όταν η Βρετανία προσαρτά τη Νέα Ζηλανδία και επιχειρεί να επιβάλει στους ντόπιους τα κυριαρχικά της δικαιώματα. Οι ιθαγενείς αρνούμενοι να υποταχθούν στους ξένους, οργανώνουν επαναστατικά κινήματα εναντίον των βρετανικών στρατευμάτων που βρίσκονται στο νησί τους. Σε αυτό το σημείο εισάγεται και ο πρωταγωνιστής του διηγήματος, ο λόρδος Αλβέρτος Βοβλαίυ, αξιωματικός του Βασιλικού Ναυτικού της Βρετανίας, ο οποίος αναλαμβάνει να καταπνίξει τον επαναστατικό αναβρασμό των ντόπιων. Σε μία πολεμική σύρραξη, ο Βοβλαίυ βρίσκεται όμηρος του ιθαγενή Χουράκη, αρχηγού μίας εκ των φυλών του νησιού.
~Σε, θα σε σφάξει ο υιός του Χουράκη, να θρέψει με το πνεύμα σου του πατρός μου το πνεύμα~
Μέσα στη φρίκη του κανιβαλισμού και την ανθρωποφαγίας, ο Βοβλαίυ γνωρίζει την Εμάη, η οποία τον βοηθά θεραπεύοντας τις πληγές του. Η Εμάη δεν είναι μια τυχαία κοπέλα. Είναι αδελφή του Χουράκη και αρραβωνιαστικιά ενός ισχυρού πολεμιστή της φυλής. Ο Βοβλαίυ, γοητευμένος από την εξωτική ομορφιά της Εμάης, της ζητά να δραπετεύσουν από το νησί και να τον ακολουθήσει στην Αγγλία.
~Συ η ωραία, συ η γλυκεία, ήτις έχεις βλέμμα αγγέλου και ουρανίαν καρδίαν.~
Αρχικά, η Εμάη διχάζεται, εν τέλει ωστόσο, αποφασίζει να βοηθήσει τον Βοβλαίυ να φύγει από το νησί και να ζήσει και εκείνη πλάι του στη Βρετανία. Αφού κατορθώνουν να απομακρυνθούν από τον καταυλισμό της φυλής, διασχίζουν το νησί μέχρι ώσπου φθάνουν σε ένα βρετανικό καράβι, που βρίσκεται αγκυροβολημένο σε μία παραλία του νησιού. Σε αυτό ακριβώς το σημείο γίνεται η μεγαλύτερη ανατροπή. Ο Βοβλαίυ πουλάει την Εμάη σε έναν φίλο του ως σκλάβα και αντί της καταβολής τιμήματος, δέχεται να συνάψει γάμο με την πλούσια κόρη του συνταγματάρχη Ουίντερβιλλ, την μις Ελισσάβετ. Το διήγημα κλείνει με τη σκηνή του γάμου του Βοβλαίυ, η οποία διακόπτεται ξαφνικά από τον αιδεσιμότατο Δανιήλ Ριγγβέλλ, που αρνείται να πραγματοποιήσει την τελετή και καταγγέλλει δημοσίως τις απάνθρωπες πομπές του Βοβλαίυ εναντίον της άτυχης Εμάη, που κρεμάστηκε έξω από την εκκλησία.
Πρόκειται για ένα έργο με πασιφανή την ανθρωπιστική χροιά του, αφού αντιπαραβάλλεται έντονα η «ανεπτυγμένη» βιομηχανικά, ιδεολογικά και πολιτιστικά Βρετανία με την «πρωτόγονη» και «απολίτιστη» Νέα Ζηλανδία, η οποία αποδεικνύεται πολύ αρτιότερη ως προς το σύστημα αξιών της. Ο «πολιτισμένος» και γοητευτικός Βοβλαίυ δεν φαίνεται διόλου αντάξιος της μόρφωσης και της καλλιέργειας που διαθέτει, καθώς δίχως περίσκεψη χαρίζει την Εμάη ως δούλα. Η Εμάη, χάνει έτσι την ανθρώπινη υπόσταση της και καθίσταται ένα αντικείμενο προς πώληση.
~Δύο εκατομμύρια, είπεν ο Βοβλαίυ, κληρονομεί η Ελισσάβετ. Δεν σοι την πωλώ, σοι την χαρίζω, Πουλλρόπ~
Η αντίθεση μεταξύ των δύο πολιτισμών γίνεται φανερή ήδη από τη σκηνή που ο άγριος πολεμιστής και αρραβωνιαστικός τής Εμάη, ο Κάι-Κούμου, κόντρα στις όποιες προβλέψεις του αναγνώστη, προχωρεί σε μία άκρως συγκινητική ομιλία με σκοπό να πείσει την Εμάη να μην εγκαταλείψει το νησί στο οποίο γεννήθηκε και μεγάλωσε, ούτε την οικογένεια της που την αγαπά για έναν ξένο. Όταν η Εμάη τον προειδοποιεί πως μόνο νεκρή θα γυρίσει πίσω στο νησί, εκείνος με δάκρυα στα μάτια υποχωρεί και σέβεται την απόφασή της.
~Εμάη, τη είπε, ούτως εγκαταλείπεις λοιπόν εκείνους οίτινες σε ανέθρεψαν διάτων φροντίδων των, αρνείσαι την πίστη του Ατουά σου, την αγάπην του αδερφού σου, φεύγεις εκείνους, εις ούς το μειδίασμα σου ήτον ακτίς ηλίου, η κατήφειά σου ήτον ομίχλη χειμώνος~
Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός ότι στο έργο «Εμάη» γίνεται χρήση ενός συγκεκριμένου μοτίβου αφήγησης, αυτό του «ευγενούς αγρίου» (noble savage). Οι ρίζες του εντοπίζονται από ορισμένους μελετητές στο λατινικό έπος της Αινειάδας, σύμφωνα με το οποίο ο Αινείας βρίσκεται στα ξένα μέρη της Καρχηδόνας, όπου γνωρίζει την βασίλισσα της περιοχής Διδώ, με την οποία συνάπτει ερωτική σχέση. Το μοτίβο χρησιμοποιείται προκειμένου να αποδώσει την τάση ωραιοποίησης της εικόνας των ιθαγενών της Νέας Ζηλανδίας και της Αμερικής και το γεγονός της σεξουαλικής εκμετάλλευσης ιθαγενών γυναικείων πληθυσμών από Ευρωπαίους κατακτητές. Επιπλέον, δεν είναι λίγες οι φορές που χρησιμοποιείται για να περιγράψει την ευτυχία που γνωρίζει ο άνθρωπος επιστρέφοντας πίσω στη φύση. Το εν λόγω, χαρακτηριστικό του ρεύματος του ρομαντισμού μοτίβο, επικράτησε στην λογοτεχνία ήδη από τα μέσα του 17ου αιώνα με την ανακάλυψη των νέων κόσμων από τους εξερευνητές, μέχρι και τον 19ο αιώνα, ως αντίδραση στην εκβιομηχάνιση της Ευρώπης. Το ίδιο μοτίβο συναντάται στην ιστορία της Ποκαχόντας, καθώς και σε πιο σύγχρονα έργα, όπως η ταινία ″Avatar″.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The Abolition of Slavery in Britain, historic-uk.com, διαθέσιμο εδώ.
- Τζιόβας Δ., Διηγήματα, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουρανή, Αθήνα, 1999, σελ.8-103
- Ραγκαβής Ρίζος, Α., Εμάη, στο Διηγήματα, τ.Β’, Αθήνα, σελ. 217-248
