Του Δημήτρη Βασιλειάδη,
Κατά την αρχαιότητα η πόλη της Αθήνας παρουσίαζε μια έντονη και πολυεπίπεδη δραστηριότητα σε ένα ευρύ φάσμα αιώνων. Όπως είναι φυσικό, ορισμένες περιοχές της σύγχρονης Αθήνας έχουν ανασκαφεί και αποτελούν πηγή σημαντικών πληροφοριών, μια «μηχανή του χρόνου», η οποία έχει τη δυνατότητα να μας γυρίσει χιλιάδες χρόνια πίσω. Σε μία από αυτές τις περιοχές, την επονομαζόμενη ως «Βρυσάκι», άρχισε να αποκαλύπτεται σταδιακά η Αγορά της αρχαίας Αθήνας.
Πώς διαμορφώθηκε, όμως, η Αθηναϊκή Αγορά; Ποιες ήταν οι αλλαγές που σημειώθηκαν σε αυτήν στο πέρασμα των αιώνων και ποιες ιστορικές αποφάσεις πάρθηκαν στον χώρο αυτής; Προτού απαντηθούν τα προαναφερθέντα ερωτήματα είναι ιδιαίτερα σημαντικό να προηγηθεί μια σύντομη ανάλυση σχετικά με τη λειτουργία της Αγοράς και τον ρόλο που αυτή είχε στην καθημερινότητα των Αθηναίων. Η περιοχή, λοιπόν, βορειοδυτικά της Ακρόπολης αποτέλεσε το κέντρο τόσο των πολιτικών και πολιτισμικών εξελίξεων όσο και της καθημερινής ζωής των πολιτών. Συγκεκριμένα, ένας μεγάλος αριθμός των διαδικασιών του δημοκρατικού πολιτεύματος που χαρακτήριζε την πόλη, καθώς και πλήθος αθλητικών, θρησκευτικών και πολιτισμικών εκδηλώσεων, διεξάγονταν στον χώρο αυτόν.
Ωστόσο, η παραπάνω συνθήκη δεν ίσχυε παρά μόνο από τον 6ο αιώνα π.Χ. κι έπειτα. Μέχρι τότε η περιοχή χρησιμοποιήθηκε ως νεκροταφείο αλλά και ως οικιστική ζώνη. Τα δεδομένα που προσφέρονται μέσω των ευρημάτων, χρονολογούμενων από τη μυκηναϊκή εποχή μέχρι και τα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ., μας βοηθούν να κατανοήσουμε τις πληθυσμιακές διακυμάνσεις της περιοχής σε αυτήν τη χρονική περίοδο. Η εξεταζόμενη περιοχή ξεκινά να παίρνει τη μορφή που θα τη χαρακτήριζε για τους επόμενους αιώνες με την οριοθέτηση της πλατείας. Η τελευταία διασχιζόταν από την Οδό των Παναθηναίων, τον κεντρικότερο δρόμο της Αθήνας, υψίστης σημασίας για τη ζωή της πόλης. Στις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ. συναντάμε την οικοδόμηση του πρώτου κτηρίου, στα δυτικά της πλατείας. Αυτό ίσως εξυπηρετούσε πολιτικές λειτουργίες, καθώς εκτιμάται ότι ήταν η Βουλή των 400.
Η πρώτη μεγάλη οικοδομική εξάπλωση στην περιοχή συντελείται κατά τα χρόνια του τυράννου Πεισιστράτου και των διαδόχων του. Οι άνδρες αυτοί, ακολουθώντας τη συνήθη τακτική των τυράννων στις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις-κράτη, προχώρησαν στην κατασκευή δημοσίων υποδομών. Ειδικότερα, ανεγέρθηκαν ένας βωμός αφιερωμένος στους 12 θεούς του Ολύμπου, μία κρήνη η οποία προσέφερε πρόσβαση σε νερό σε όσους βρίσκονταν στην περιοχή, ένα κτήριο στο οποίο μετέφεραν σιτάρι και ήταν αφιερωμένο στον αντίστοιχο θεό, τον Αιακό. Επιπλέον, βρέθηκε κι ένα οικοδόμημα το οποίο θεωρείται ως το κέντρο άσκησης εξουσίας των Πεισιστρατιδών. Τέλος, δόθηκε έμφαση στην ανάδειξη της Οδού των Παναθήναιων, με τη διεξαγωγή αθλητικών αγωνισμάτων και πομπών θρησκευτικού χαρακτήρα.
Ακολουθεί η βίαιη ανατροπή του τυραννικού καθεστώτος και η εγκαθίδρυση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Οι ραγδαίες πολιτικές εξελίξεις δεν άφησαν ανεπηρέαστη την αγορά της πόλης. Το γλυπτό σύνταγμα «Τυραννοκτόνοι» είναι η καλλιτεχνική απόδοση της πολιτειακής αλλαγής που έλαβε χώρα. Η έναρξη του δημοκρατικού πολιτεύματος λειτούργησε ως όχημα για τη «μεταφορά» στη δεύτερη οικοδομική φάση της Αγοράς. Το οικοδομικό πρόγραμμα του εισηγητή της δημοκρατίας στην Αθήνα, του Κλεισθένη, λαμβάνει χώρα τον 5ο αιώνα π.Χ. κι επικεντρώνεται στην κατασκευή των κατάλληλων κτηριακών υποδομών για τη στέγαση των δημοκρατικών λειτουργιών.
Έτσι, λοιπόν, προκύπτει η ανέγερση του Βουλευτηρίου και της Βασιλείου Στοάς. Το πρώτο κτήριο στέγαζε τους 500 βουλευτές, που υπηρετούσαν το συγκεκριμένο αξίωμα για ένα έτος και το δεύτερο προοριζόταν για τον βασιλιά, το δεύτερο σημαντικότερο πολιτικό αξίωμα. Όπως και στην προηγούμενη οικοδομική φάση, έτσι και σε αυτήν δεν παραλείπονται τα οικοδομήματα θρησκευτικού χαρακτήρα. Συγκεκριμένα, κατασκευάζεται βωμός αφιερωμένος στην Ουράνια Αφροδίτη. Ενδεχομένως, δυτικά του βωμού να υπήρχε κι ένας ναός, ο οποίος, όμως, δεν έχει βρεθεί προς το παρόν.
Την εγκαθίδρυση του δημοκρατικού πολιτεύματος διαδέχονται οι Περσικοί Πόλεμοι (492-479 π.Χ.). Η είσοδος των Περσών στην Αθήνα κατά τη δεύτερη εκστρατεία, η καταστροφή της πόλης και η εκδίωξή τους στη συνέχεια, καθώς και η συνεχής, πολυεπίπεδη ενδυνάμωση της Αθήνας συνέβαλαν στην διαμόρφωση περισσότερων αλλαγών στην Αγορά της πόλης. Θα μπορούσαμε να παραλληλίσουμε την έναρξη της περιόδου ακμής της Αθήνας με τον σχηματισμό της Αγοράς στη μορφή που είναι γνωστή στις μέρες μας.
Τα οικοδομικά προγράμματα του Κίμωνα αρχικά και του Περικλή μετέπειτα, συνέβαλαν τα μέγιστα στην ανοικοδόμηση του χώρου. Ο πρώτος, περιορισμένος από τον όρκο των Αθηναίων για τη μη αποκατάσταση των θρησκευτικών τους κτηρίων που καταστράφηκαν μέχρι την οριστική αντιμετώπιση του περσικού κινδύνου, δεν μπορούσε να προχωρήσει στην κατασκευή θρησκευτικών οικοδομημάτων. Προχώρησε, λοιπόν, στην κατασκευή μνημείων που σχετίζονταν με τις τέχνες. Ένα από αυτά ήταν η Ποικίλη Στοά, μέσα στην οποία βρίσκονταν έργα τέχνης και λάφυρα πολέμου.
Αντιθέτως, ο Περικλής, απαλλαγμένος από τον άνωθεν όρκο, έβαλε σε εφαρμογή ένα μεγαλεπήβολο οικοδομικό πρόγραμμα. Πέρα από τα έργα που σημειώθηκαν στον βράχο της Ακρόπολης, το οικοδομικό πρόγραμμα του Αθηναίου πολιτικού επηρέασε και τον χώρο της Αγοράς. Κατασκευάστηκαν κτήρια θρησκευτικού και πολιτικού χαρακτήρα, ώστε να ενισχυθεί ο μνημειακός χαρακτήρας της Αγοράς.
Ο θάνατος του Αθηναίου ηγέτη, τα γεγονότα του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404 π.Χ.) και η ακόλουθη πτώση της αθηναϊκής δυναμικής δεν πτόησαν τη συνεχή αναβάθμιση του εξεταζόμενου χώρου. Η Αθήνα, παρά την απώλεια της πρωτοκαθεδρίας της, εξακολουθούσε να ασκεί σημαντική επιρροή στον ελλαδικό χώρο. Παρά το γεγονός ότι δυνάμεις όπως η Σπάρτη, η Θήβα και το Μακεδονικό Βασίλειο κυριάρχησαν τα ακόλουθα χρόνια, ο σεβασμός που έτρεφαν οι εκάστοτε ηγεμόνες των ισχυρών δυνάμεων για την Αθήνα ήταν τέτοιος που αποτράπηκε κάθε είδος καταστροφής της πόλης.
Το φαινόμενο αυτό συνεχίστηκε και κατά την Ελληνιστική Εποχή. Μάλιστα, την περίοδο αυτή παρατηρείται η κατασκευή οικοδομημάτων με τη χρηματοδότηση ακόμη και βασιλέων ελληνιστικών βασιλείων. Μια τέτοια χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή η Στοά του Αττάλου, η οποία βρίσκεται στην ανατολική πλευρά της Αγοράς. Η τελευταία χρηματοδοτήθηκε από τον Άτταλο Β΄, βασιλέα της Περγάμου, ως ανάμνηση των χρόνων μαθητεία του στην Αθήνα.
Αν κάποιος θεωρεί ως αυτονόητο τον σεβασμό που έτρεφε η πλειοψηφία των Ελλήνων βασιλέων για την αρχαία Αθήνα, ίσως του προκαλέσει εντύπωση το γεγονός ότι η συνθήκη αυτή εξακολουθούσε να ισχύει και στα ρωμαϊκά χρόνια. Η άλλοτε κραταιά δύναμη του ελληνικού κόσμου είχε ταχθεί με τη «λανθασμένη» πλευρά σε μια σειρά πολεμικών αναμετρήσεων (Μιθριδατικοί Πόλεμοι και ρωμαϊκοί εμφύλιοι). Όμως, με εξαίρεση τη λεηλασία της πόλης από τον στρατηγό Σύλλα το 86 π.Χ., η Αθήνα όχι απλά έμενε ανέγγιχτη ως ένδειξη σεβασμού, αλλά «διακοσμούνταν» και από περισσότερα αρχιτεκτονήματα.
Από τον παραπάνω κανόνα δε γινόταν να αποτελεί εξαίρεση η Αγορά. Παρά το γεγονός ότι με την κατασκευή της Ρωμαϊκής Αγοράς το ένα μεγάλο μέρος των δραστηριοτήτων μεταφέρθηκε στον νέο αυτόν χώρο, έγιναν προσπάθειες εκρωμαϊσμού της παλαιάς, πλέον, Αγοράς. Μεταξύ άλλων, κατασκευάστηκε στον κενό μέχρι τότε χώρο της πλατείας το Ωδείο του Μάρκου Αγρίππα, μεταφέρθηκε ένας ναός αφιερωμένος στον Άρη και χτίστηκε η βασιλική του Αδριανού. Η λειτουργία της Αγοράς τερματίζεται το 529 μ.Χ. από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό, δίνοντας, έτσι, τέλος σε μια θέση με μακραίωνη ιστορία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ευαγγελίδης, Βασίλειος (2010), Η Αγορά των πόλεων της Ελλάδας από τη ρωμαϊκή κατάκτηση ως τον 3ο αι. μ.Χ., Θεσσαλονίκη: University Studio Press
- Camp, M. John (2009), Οι αρχαιότητες της Αθήνας και της Αττικής, Αθήνα: Ινστιτούτο του βιβλίου-Καρδαμίτσα
- Neer, T. Richard (2018), Τέχνη και Αρχαιολογία του Ελληνικού Κόσμου, Αθήνα: Ινστιτούτο του βιβλίου-Καρδαμίτσα
