Της Γεωργίας Παγιαβλά,
«Ίσως ένας σοσιαλιστής στους χίλιους
έχει διαβάσει κάποιο από τα οικονομικά κείμενα του Μαρξ,
και ανάμεσα στους χίλιους αντιμαρξιστές
ούτε ένας δεν έχει διαβάσει Μαρξ.»
(Boris Nicolaevsky & Otto Maenchen-Helfen, 1976)
Για περισσότερο από μια δεκαετία, εφημερίδες και περιοδικά με ευρύ αναγνωστικό κοινό περιγράφουν τον Καρλ Μαρξ ως διορατικό θεωρητικό, του οποίου η επικαιρότητα λαμβάνει διαρκή επιβεβαίωση (Musto, 2020). Πολλοί συγγραφείς με προοδευτικές απόψεις υποστηρίζουν ότι οι ιδέες του εξακολουθούν να είναι απαραίτητες για όποιον πιστεύει ότι είναι απαραίτητο να οικοδομήσει μια εναλλακτική στον καπιταλισμό. Σχεδόν παντού είναι πλέον το θέμα πανεπιστημιακών μαθημάτων και διεθνών συνεδρίων. Τα κείμενά του, που ανατυπώθηκαν ή κυκλοφόρησαν σε νέες εκδόσεις, έχουν επανεμφανιστεί στα ράφια των βιβλιοπωλείων και η μελέτη του έργου του, μετά από είκοσι και πλέον χρόνια παραμέλησης, έχει αποκτήσει αυξανόμενη δυναμική. Χαρακτηριστικά, το 2008, οι πωλήσεις του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου φάνηκαν να εκτοξεύονται στη Γερμανία (Connolly, 2008), ενώ στη γειτονική Γαλλία ο Alain Minc, πολιτικός και οικονομικός αναλυτής και πρόεδρος των Αναγνωστών της εφημερίδας LE MONDE ενδιαφέρθηκε για τη θεωρία του Μαρξ (Paudal, 2021). Το 2015, περισσότερα από 1.700 αντίτυπα του Κομμουνιστικού Μανιφέστου του Καρλ Μαρξ και του Φρίντριχ Ένγκελς πουλήθηκαν μέσα σε μια βδομάδα, με τη μορφή μιας νέας έκδοσης υπό τον τίτλο Little Black Classics (Flood, 2015). Τα έτη 2017 και 2018 έφεραν περαιτέρω ένταση σε αυτήν την «αναβίωση του Μαρξ», χάρις σε πολλές πρωτοβουλίες σε όλο τον κόσμο που συνδέονται με την 150ή επέτειο από τη δημοσίευση του Κεφαλαίου και τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Μαρξ.
Σύμφωνα με τον διευθυντή του εκδοτικού οίκου του Βερολίνου Karl-Dietz, που εκδίδει τα έργα του Μαρξ και του Ένγκελς στα γερμανικά, παρατηρήθηκε μια πολύ ευδιάκριτη αύξηση της ζήτησης για τα βιβλία του Μαρξ και οι αναγνώστες είναι τυπικά μιας νέας ακαδημαϊκής γενιάς, που έχουν καταλάβει ότι οι νεοφιλελεύθερες υποσχέσεις ευτυχίας δεν έχουν αποδειχθεί αληθινές (Connolly, 2008). Παράλληλα, μια πρόσφατη έρευνα σε άτομα ηλικίας 16-25 ετών σε δέκα χώρες, βρήκε ότι η πλειοψηφία «αισθάνεται προδομένη, αγνοημένη και εγκαταλειμμένη από πολιτικούς και ενήλικες», το 75% πιστεύει ότι «το μέλλον είναι τρομακτικό», το 65% πιστεύει ότι «οι κυβερνήσεις έχουν απογοητεύσει τους νέους», και το 56% πιστεύει ότι «η ανθρωπότητα είναι τελείως καταδικασμένη» (Peterson, 2021). Πολλοί, ωστόσο, εξέφρασαν πιο ελπιδοφόρες απαντήσεις και είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικό ότι οι δυνατότητες για έναν διαφορετικό κόσμο είναι εμφανείς, ειδικά για τη νεολαία. Καθώς η παγκόσμια πρόκληση της κλιματικής αλλαγής μεγαλώνει και η πανδημία του κορωνοϊού μεγεθύνει τις οικονομικές ανισότητες, ο Καρλ Μαρξ, ο οποίος επεσήμανε τις αντιφάσεις και τους περιορισμούς του καπιταλισμού, κερδίζει νέους θαυμαστές και στην Ιαπωνία, για άλλη μια φορά στους νέους (The Japan Times, 2021).
Πολλοί άνθρωποι στην παρατήρησαν τις αντιφάσεις του καπιταλισμού όταν έβλεπαν μόνο κοινωνικά ευάλωτους ανθρώπους να αγωνίζονται κατά τη διάρκεια της πανδημίας του κορωνοϊού. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19, η πλειοψηφία των εργαζομένων υποστήριξε τα lockdown και αντί για τη δουλειά, έδωσαν προτεραιότητα στη δική τους ασφάλεια, και δικαίως. Ωστόσο, φάνηκε ότι οι κυβερνήσεις προωθούσαν το βιαστικό «άνοιγμα» για χάρη «της οικονομίας». Το ερώτημα που δεν τίθεται είναι: γιατί τέθηκαν τα κέρδη πάνω από τις ζωές των εργαζομένων; Όμως, ο βασικός ο λόγος που ο Μαρξ είναι ιδιαίτερα επίκαιρος σήμερα είναι ότι οι πλουσιότεροι ιδιοκτήτες κεφαλαίου είδαν τα κέρδη και τα χαρτοφυλάκια μετοχών τους να εκτοξεύονται, καθώς πέθαναν εκατομμύρια εργαζόμενοι (Sprous, 2021). Αυτή είναι η φυσική συνέπεια των απαρχαιωμένων τρόπων παραγωγής όπως η σκλαβιά, η φεουδαρχία και ο καπιταλισμός που πρέπει να μας προσφέρουν δύναμη και ζωή για τους λίγους, αδυναμία και COVID-19 για τους πολλούς. Αν θέλουμε να ξεπεράσουμε τις τραγικές αποτυχίες του καπιταλισμού, πρέπει να δούμε τον πιο εξέχοντα κριτικό του για να μάθουμε.
Εν ολίγοις, υπάρχουν επιτακτικοί λόγοι για να ξαναδιαβάσουμε τώρα τον Μαρξ (Neilson, 2021). Είναι, βέβαια, θεμιτό να αναζητούμε έναν «Μαρξ πέρα από τον Μαρξ» βασιζόμενοι σε ό,τι υπονοείται ή δεν έχει αναπτυχθεί στο έργο του ή παρατηρώντας ελαττώματα, ασυνέπειες, εντάσεις και άνιση εξέλιξη στον τρόπο έρευνας και απολογισμού του. Για παράδειγμα, ο ρόλος της απλήρωτης εργασίας, ιδιαίτερα στην κοινωνική αναπαραγωγή και την εργασία φροντίδας εντός των νοικοκυριών και η σχέση του οικονομικού συστήματος με το φυσικό περιβάλλον, απουσιάζουν από το έργο του Μαρξ.
Ο μαρξισμός, όταν προσεγγίζεται σωστά, παραμένει ένα χρήσιμο εργαλείο για την επαναστατική πράξη του 21ου αιώνα. Παρόλο που οι αντιδραστικοί παράγοντες θα επιμείνουν διαφορετικά, η μαρξιστική θεωρία παραμένει τόσο σημαντική όσο ποτέ στον αγώνα ενάντια σε όλα τα συστήματα καταπίεσης. Έτσι, το πιο κεντρικό σημείο για την επίλυση και την προώθηση του μαρξισμού, είναι το πώς διαβάζουμε τον Μαρξ. Το Κεφάλαιο του Μαρξ είναι ένα «στέρεο θεμέλιο» για τη μαρξιστική θεωρία, ακριβώς επειδή είναι ανολοκλήρωτο, άνισο, αντιφατικό, γεμάτο μεταφυσικά και ιδεαλιστικά στοιχεία και γεμάτο από σημεία και συλλήψεις που στην πραγματικότητα απλώς δεν στέκουν. Λέγοντας κάτι τέτοιο, δεν απαρνιόμαστε τον Μαρξ. Αντίθετα, ακριβώς εξαιτίας αυτού του αντιφατικού, ανολοκλήρωτου και με αρκετά λάθη χαρακτήρα που έχει το Κεφάλαιο, παραμένει το αναντικατάστατο σημείο αναφοράς για οποιαδήποτε θεωρητικοποίηση του καπιταλισμού (Σωτήρη, 2017).
Η ανάγνωση, όμως, του Κεφαλαίου είναι ένα επίπονο εγχείρημα που, για να γίνει σωστά, χρειάζεται καθοδήγηση. Το Κέντρο για τη Μελέτη της Κοινωνικής και Παγκόσμιας Δικαιοσύνης (CSSGJ) είναι στην ευχάριστη θέση να φιλοξενήσει μια σειρά από δωρεάν δημόσιες διαλέξεις για τον Τόμο 1 του Κεφαλαίου του Μαρξ, που δίνονται από τον Andy Higginbottom, καθώς και μια νέα ομάδα μελέτης για ανάγνωση του τόμου 1 σε διαδραστικές συνεδρίες καθ’ όλη τη διάρκεια 2022. Οι διαλέξεις θα είναι διαθέσιμες στην ιστοσελίδα του CSSGJ (διαθέσιμη εδώ).
Αν, παρόλα αυτά, υπάρχει επιθυμία για περαιτέρω αυτομελέτη με καθοδήγηση, υπάρχουν μερικές σειρές διαλέξεων-βίντεο με τον David Harvey (διαθέσιμο εδώ) και υπάρχει επίσης το λιγότερο γνωστό μάθημα PSL, το οποίο θα μπορούσε να είναι ενδιαφέρον (διαθέσιμο εδώ). Ακόμα, είναι διαθέσιμα πολλά γνωστά συνοδευτικά βιβλία για την μελέτη του Κεφαλαίου, το καθένα με πλεονεκτήματα και αδυναμίες. Μεταξύ των πιο γνωστών (στα αγγλικά) είναι:
- Choonara, Joseph (2017), A Reader’s Guide to Marx’s ‘Capital, Bookmarks;
- Fine, Ben, and Alfredo Saad-Filho (2016), Marx’s ‘Capital, 6th Edition, Pluto;
- Harvey, David (2018), A Companion to Marx’s ‘Capital: The Complete Edition, Verso;
- Heinrich, Michael (2012), An Introduction to the Three Volumes of Karl Marx’s “Capital”, MR.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Connolly, K. (2008). Booklovers turn to Karl Marx as financial crisis bites in Germany, theguardian.com. Διαθέσιμο εδώ
- Flood, A. (2015). Communist Manifesto sales rise up as Penguin releases bargain classics, theguardian.com. Διαθέσιμο εδώ
- Musto, M. (2020). The Last Years of Karl Marx: An Intellectual Biography of the Late Marx.
- Neilson, D. (2021). Reading Marx again. Educational Philosophy and Theory, 1-5.
- Paudal (2021). “My life with Marx”, by Alain Minc, paudal.com. Διαθέσιμο εδώ
- Peterson, J. (2021). Marxism on the Rise, socialistrevolution.org. Διαθέσιμο εδώ
- Sprous, C. (2021). Marx is as relevant as ever 138 years after his death, websterjournal.com. Διαθέσιμο εδώ
- Σωτήρη, Π. (2017). Ξαναδιαβάζοντας το Κεφάλαιο στα 150!, theseis.com. Διαθέσιμο εδώ
- The Japan Times (2021). More young Japanese look to Marx amid pandemic and climate crisis, japantimes.co.jp. Διαθέσιμο εδώ
