Του Θανάση Κουκόπουλου,
Όπως είναι ευρέως γνωστό, ο πρώτος βαθμός της ιεροσύνης, ο οποίος απαντάται ήδη από τα πρώτα βήματα του Χριστιανισμού, είναι αυτός του διακόνου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η συνήθεια της πρώιμης χριστιανικής Εκκλησίας να χειροτονεί γυναίκες διακόνισσες. Και ήδη από αυτό το σημείο θα ήθελα να λύσω μία παρεξήγηση. Το γεγονός ότι η Εκκλησία δε χειροτόνησε γυναίκες σε όλους τους βαθμούς της ιεροσύνης δεν οφείλεται σε κάποια υποτίμηση του γυναικείου φύλου, το οποίο ούτως ή άλλως ο Χριστός, αλλά και οι Πατέρες της Εκκλησίας (ιδιαιτέρως οι Άγιοι Ιωάννης Χρυσόστομος και Γρηγόριος Θεολόγος) εξύψωσαν, αλλά έχει μία βαθύτερη θεολογική εξήγηση˙ ο Ιησούς Χριστός, ως Μέγας Αρχιερέας, από τον οποίο πηγάζει η χάρη της ιεροσύνης, ενσάρκωσε το ανδρικό φύλο. Στον ειδωλολατρικό κόσμο, η λατρεία γυναικείων θεοτήτων επέτρεπε τη σύνδεση και του γυναικείου φύλου με το ιερατείο. Στον Χριστιανισμό, ωστόσο, το πιο τιμώμενο γυναικείο πρόσωπο, αυτό της Θεοτόκου, δε λατρεύεται σε καμία περίπτωση ως θεότητα, ενώ δεν υπάρχει καμία μαρτυρία στην Αγία Γραφή ή στα λεγόμενα «Απόκρυφα Κείμενα» για ιερατική δράση της ίδιας της Παναγίας.
Πάντως, ήδη στην Αγία Γραφή γίνεται αναφορά στον θεσμό των γυναικών διακονισσών. Στην Προς Ρωμαίους Επιστολή ο Απόστολος Παύλος ζητά από τη χριστιανική κοινότητα της «αιώνιας πόλης» να δεχτεί και να εξυπηρετήσει σε ό,τι έχει ανάγκη μία διακόνισσα από τις Κεγχρεές, τη Φοίβη, η οποία είχε συμπαρασταθεί σε πολλούς, αλλά και στον ίδιο τον Απόστολο των Εθνών (Ρωμ. 16, 1). Οι ακριβείς αρμοδιότητές της μας είναι άγνωστες.
Μεταγενέστερες πηγές έρχονται να μας ξεκαθαρίσουν σε μεγαλύτερο βαθμό τον ρόλο των γυναικών αυτών. Καταρχάς, πρέπει να επισημανθεί ότι η χειροτονία τους διέφερε ελάχιστα από την αντίστοιχη των ανδρών διακόνων. Οι γυναίκες που επρόκειτο να χειροτονηθούν εισέρχονταν στον χώρο του ιερού με μαφόριο, δηλαδή καλύπτρα στο κεφάλι, και η τελετή πραγματοποιούνταν ενώπιον της Αγίας Τράπεζας. Διαβάζονταν σχετικές ευχές και μάλιστα οι διακόνισσες φορούσαν και την ειδική ταινία των ανδρών διακόνων, το ωράριο, φέροντας προς τα μπροστά και τις δύο του άκρες. Πάντως, παρά την όμοια διαδικασία χειροτόνησης, οι γυναίκες δεν εξισώνονταν σε απόλυτο βαθμό με τους άνδρες διακόνους. Παρόλα αυτά, οι αρμοδιότητές τους, κατά τη γνώμη μου, μας επιτρέπουν να κάνουμε λόγο για γυναίκες κληρικούς. Αρχικά, φαίνεται να υπήρχε μία προτίμηση σε γυναίκες ηλικίας 60 ετών, αργότερα, όμως, το ηλικιακό όριο μειώθηκε, φτάνοντας την ηλικία των 40. Επιπλέον, ο θεσμός συνδεόταν στενά και με τα μοναστήρια.
Οι διακόνισσες λάμβαναν μεν τη Θεία Κοινωνία από τα χέρια του επισκόπου, δε μπορούσαν, όμως, οι ίδιες να κοινωνήσουν άλλους, με εξαίρεση κάποιες περιπτώσεις. Έτσι, τουλάχιστον στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο, αλλά κατά πάσα πιθανότητα και κατά τη μέση βυζαντινή, μετέφεραν τη θεία μετάληψη σε κατάκοιτες και άρρωστες γυναίκες. Σημαντική είναι και η αλληλογραφία μεταξύ του καλαβρού επισκόπου Λέοντος και του Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου του Μεγάλου, που χρονολογείται μεταξύ 877 και 886. Ο Λέων, μεταξύ άλλων, ζήτησε και τη συμβουλή του Πατριάρχη σχετικά με τη μετάδοση της Θείας Κοινωνίας από γυναίκες σε αιχμαλώτους των Σαρακηνών. Ο τελευταίος του απάντησε θετικά, προτείνοντάς του να προτιμήσει παρθένες γυναίκες ή μεγάλης ηλικίας. Φαίνεται, λοιπόν, πως ο θεσμός δεν ήταν διαδεδομένος σε όλα τα μέρη του χριστιανικού κόσμου.
Άλλες αρμοδιότητες των γυναικών αυτών περιελάμβαναν τη συνδρομή στο φιλανθρωπικό έργο της Εκκλησίας –όπως μαρτυρεί η διάσημη λόγια Άννα Κομνηνή– τη φύλαξη των θυρών των υπερώων (δεύτερων ορόφων) των ναών, αλλά και την ψαλτική. Για παράδειγμα, σύμφωνα με διάφορες τυπικές διατάξεις στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, διακόνισσες έψαλλαν το πρώτο μέρος του όρθρου. Την παράδοση αυτή επιβεβαιώνει και ένας Ρώσος προσκυνητής, ο Αντώνιος από το Novgorod, ο οποίος επισκέφτηκε την πρωτεύουσα του Βυζαντίου γύρω στο 1200.
Το κυριότερο καθήκον των διακονισσών, ωστόσο, συνίστατο στη συνδρομή στην τέλεση των μυστηρίων του βαπτίσματος και του χρίσματος, τα οποία κατά την πρώιμη περίοδο αφορούσαν ενηλίκους. Πιο συγκεκριμένα, αφού ο ιερέας έχριε τις γυναίκες μόνο στο μέτωπο, τις παρελάμβανε και έχριε με άγιο έλαιο τα υπόλοιπα μέρη του σώματός τους η διακόνισσα, ενώ μετά την καταβύθιση στην κολυμπήθρα, η ίδια τελούσε το μυστήριο του χρίσματος στις γυναίκες, προκειμένου να μην αναγκαστεί ο άνδρας κληρικός να δει γυμνό γυναικείο σώμα. Με τη σταδιακή επικράτηση του νηπιοβαπτισμού μειώθηκε και η σημασία του θεσμού.
Αξίζει να εξεταστεί και η ιδιαίτερη πορεία του λειτουργήματος αυτού στη Δύση, όπου έγιναν προσπάθειες να εξαλειφθεί πιο γρήγορα. Πιο συγκεκριμένα, οι τοπικές σύνοδοι του Epaon (517) και της Ορλεάνης (533) το κατήργησαν, ωστόσο κατάφερε να επιβιώσει. Μία μεταγενέστερη αρχαιολογική μαρτυρία χρήζει ιδιαίτερης προσοχής. Στο παρεκκλήσιο του Αγίου Ζήνωνος στη βασιλική της Αγίας Πραξαίδης στη Ρώμη εικονίζεται σε ψηφιδωτό μία γυναικεία μορφή με καλύπτρα και τετράγωνο φωτοστέφανο. Το τελευταίο στοιχείο σημαίνει ότι ζούσε, όταν φιλοτεχνήθηκε το ψηφιδωτό. Το εντυπωσιακό είναι πως ο τίτλος που φέρει είναι “Episcopa Theodora”!
Αυτό έχει πυροδοτήσει μία έντονη συζήτηση στη βιβλιογραφία. Τα πράγματα δεν είναι ξεκάθαρα. Μία ταφική πλάκα που βρέθηκε στο παρεκκλήσιο αναφέρει τη μητέρα του Πάπα Πασχάλη Α΄ (817-824), Θεοδώρα. Αυτή πρέπει προφανώς να ταυτιστεί με την εικονιζόμενη, καθότι κατά τη διάρκεια της αρχιερατικής θητείας του Πασχάλη διακοσμήθηκε με ψηφιδωτά η βασιλική. Ποια είναι, όμως, η σημασία του τίτλου «Episcopa»;
Κάποιοι ισχυρίστηκαν πως παραπέμπει στον τιμητικό τίτλο που λάμβαναν οι γυναίκες των έγγαμων επισκόπων της πρώιμης Εκκλησίας, ωστόσο, ο σύζυγος της Θεοδώρας δεν ήταν επίσκοπος. Άλλοι, πως της δόθηκε τιμητικά ως μητέρας του επισκόπου Ρώμης, ενώ άλλοι πως ήταν επικεφαλής κάποιας ομάδας παρθένων και χηρών, που αναφέρονται πιο πριν στην επιγραφή της ταφικής πλάκας. Πιστεύω πως θα μπορούσε αυτή η ομάδα να αποτελεί μία συλλογικότητα διακονισσών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Eisen, Ute (2000), Women Officeholders in Early Christianity: Epigraphical and Literary Studies, Collegeville: The Liturgical Press. Διαθέσιμο εδώ
- Encyclopedia of Early Christianity (1999), στο λήμμα «Deaconess». Διαθέσιμο εδώ
- Καλλινίκου, Κωνσταντίνος (1969), Ο χριστιανικός ναός και τα τελούμενα εν αυτώ, Αθήνα: Εκδόσεις Γρηγόρη.
- Karras, Valerie (2004), Female Deacons in the Byzantine Church, Church History 73/2. Διαθέσιμο εδώ
- Κουκόπουλος, Κωνσταντίνος (2014), Το χρώμα των ιερών αμφίων στη λειτουργική μας παράδοση, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Δέσποινα Κυριακίδη.
- Oxford Dictionary of Byzantium, τόμ. 1 (1991), στο λήμμα «Deaconess»
