Του Χρήστου Αργυρόπουλου,
Η Ιππολύτη και η Νταϊάνα Πρινς είναι Αμαζόνες. Αμφότερες κατάγονται από μια εξωτική χώρα γυναικών πολεμιστών και είναι κόρες θεών. Αυτό που τις χωρίζει είναι μια απόσταση δύο και πλέον χιλιετιών. Θα εκπλαγεί κανείς, μάλιστα, όταν ανακαλύψει ότι η πρώτη είναι μητέρα της δεύτερης. Όχι (μόνο) αυστηρά με τη βιολογική έννοια, αλλά και με τον αφαιρετικό, αρχετυπικό τρόπο, με τον οποίο το παρόν συνδιαλέγεται με το παρελθόν.
Οι πολιτισμοί εξελίσσονται διαρκώς μέσα από το δημιουργικό επαναπροσδιορισμό του χθες από το σήμερα. Καμιά ιδέα και κανένα καλλιτεχνικό φαινόμενο δεν είναι αυτοφυές. Όλα ανήκουν και συνδέονται μεταξύ τους σε μια αλυσίδα επιρροών, τάσεων και συμβολικών φόρων τιμής. Αξίζει, λοιπόν, να εξετάσουμε τους τρόπους με τους οποίους η Αμαζόνα της Αρχαιότητας αποτέλεσε έμπνευση για την Αμαζόνα – Υπερηρωίδα του 20ού και 21ου αιώνα.
Η σχέση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού με τη θηλυκότητα, τα ψυχολογικά και σωματικά χαρακτηριστικά της, υπήρξε ιδιαίτερα προβληματική. Η γυναίκα προσωποποιούσε ένα σύνολο θετικών – παραγωγικών στοιχείων, που κυρίως σχετίζονταν με τη γονιμότητα, ανάμεικτα με αρνητικά και καταστροφικά. Ήδη από την αρχαϊκή εποχή η ελληνική σκέψη την αντιμετωπίζει ως ένα αναγκαίο κακό. Μπορεί να είναι άφρων, δολοπλόκος και λάγνα, μα τουλάχιστον είναι ένα ευχάριστο θέαμα και «παράγει» απογόνους.
Για όσα ελαττώματα διαθέτει εγγενώς, έχει ως αντίβαρο τη «φυσική» της προδιάθεση για αναπαραγωγή. Αυτή η «φυσική» αρετή αποτελούσε τη σπουδαιότερη τιμή για την αρχαία Ελληνίδα. Η τιμή αυτή δεν ήταν μόνο αποτέλεσμα της απόκτησης παιδιών, αλλά εγγραφόταν σε ένα ευρύτερο πατριαρχικό σύστημα αξιών, το οποίο ήθελε τις κόρες και τις συζύγους εξαρτημένες υλικά και συναισθηματικά από τους άντρες, περιορισμένες σε μια σφαίρα κατ’ εξοχήν ιδιωτική και απολιτική. Τι συμβαίνει όμως όταν η γυναίκα αρνείται να επιτελέσει τον κοινωνικό της ρόλο, απορρίπτει τις αρετές της συζυγικής ζωής, της μητρότητας και του (αυτό)περιορισμού;
Οι Αμαζόνες στη μυθολογία είναι διαβόητα αποκομμένες από την κουλτούρα της γυναικείας τιμής. Ζουν χωρίς τη συντροφιά ή την καθοδήγηση αντρών προστατών, σε μια δική τους ολότελα γυναικεία φυλή. Η πολιτική τους αυτονομία αντιτίθεται με την πολιτειακή κατάσταση της γυναίκας της δημοκρατικής πόλεως, που δεν της χαριζόταν καν το επίθετο «πολίτης». Το πιο σημαντικό τους χαρακτηριστικό ήταν το ταλέντο στη μάχη. Οι Αμαζόνες πάνω απ’ όλα θεωρούνταν εραστές των εκστρατειών, ικανότατοι ιππείς και αξιόμαχοι εχθροί των αντρών. Η απόστασή τους από τις πατριαρχικές δομές εξουσίας και η πολεμοχαρής τους διάθεση κατέληξαν να σημαίνουν απλή μισανδρία.
Με βάση τα παραπάνω αποδεικνύεται πως οι Αμαζόνες αποτελούσαν μια ετερότητα για την αρχαία ελληνική σκέψη. Για κάθε τι «καλό» που αντιπροσώπευε ο ελληνικός πολιτισμός –δηλαδή σώφρονα πολιτική οργάνωση, μόνιμη εγκατάσταση, αρρενωπότητα– εκείνες προσωποποιούσαν την αντίθεσή του. Ως γυναίκες, άρα «εκ φύσεως» δίχως σωφροσύνη, ήταν πολιτικά ανίκανες, ζούσαν νομαδικά και ήταν αναπολογητικά θηλυκές, με τρόπο, όμως, διεστραμμένο. Διαστροφή συνιστούσε η απροθυμία τους να αγκαλιάσουν τη στερεοτυπικά θηλυκή τάση για τρυφερότητα, αφοσίωση και μητρότητα. Η βιολογική «απειθαρχία» των Αμαζόνων εμπεδώνεται και από το γεγονός ότι έκοβαν ή καυτηρίαζαν τον δεξιό μαστό τους, κυρίαρχο μητρικό σύμβολο, ώστε να μπορούν να ρίχνουν το ακόντιο ανενόχλητες.
Να σημειωθεί πως οι Αμαζόνες στον μύθο δεν έχουν δικές τους αφηγήσεις. Καμιά πολεμίστρια, όσο γενναία και όμορφη κι αν είναι, δεν πρωταγωνιστεί στην ιστορία της. Όλες είναι δορυφόροι επωνύμων ηρώων αντρών. Η βασίλισσα των Αμαζόνων, Ιππολύτη, ενδιαφέρει τους μυθογράφους μόνο γιατί τυχαίνει να είναι ο ένατος άθλος του Ηρακλή. Η Πενθεσίλεια εντάσσεται στον τρωικό κύκλο μόνο για να πεθάνει στα χέρια του Αχιλλέα, ο οποίος αν και μόλις τη σκότωσε, ερωτεύεται το άψυχο σώμα της.
Η παρουσία τους στις αρχαίες ιστορίες επιτελεί έναν δομικό σκοπό: δίνει στους συγγραφείς την ευκαιρία να εξετάσουν τους περιορισμούς της γυναίκας απέναντι στον άντρα. Όλες οι Αμαζόνες στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία ηττώνται. Μπορεί να είναι παιδιά θεών, να σπέρνουν τον τρόμο, μα πάντα βρίσκεται ένας άντρας, ο οποίος είναι ισχυρότερος. Η γυναικεία συμπεριφορά στην πιο ακραία της μορφή οριοθετείται. Στον ανταγωνιστικό και ιεραρχικό κόσμο της Αρχαιότητας ο άντρας βρίσκεται πάντα στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας.
Στα σύγχρονα μάτια μας, όπως αυτά έχουν «προπονηθεί» υπό την επιρροή του φεμινιστικού κινήματος και τα αλλεπάλληλα κύματά του –μια διαδικασία που ξεκίνησε από τον ύστερο 19ο αι. και φτάνει μέχρι σήμερα– το ηθικό δίδαγμα των ιστοριών Αμαζονομαχίας μοιάζει ιδιαίτερα δυσάρεστο. Η εντύπωση, όμως, που μας προξενεί η ιδέα μιας όμορφης, ανεξάρτητης και δυναμικής πολεμίστριας παραμένει έντονη. Η Αμαζόνα ως αρχέτυπο εξακολουθεί να συναρπάζει.
Η πιο διάσημη «σύγχρονη» Αμαζόνα είναι φυσικά η «Wonder Woman», η «Γυναίκα Θαύμα» των DC Comics. Κάνοντας της εμφάνισή της για πρώτη φορά στο All Star Comics no. 8 (Δεκέμβριος 1941), αποτελεί μια από τις σημαντικότερες γυναικείες φιγούρες της ένατης τέχνης, πρότυπο και έμπνευση για δεκάδες λάτρεις των κόμικς. Αναμενόμενα η Νταϊάνα, όπως ονομάζεται κανονικά, παρουσιάζει ομοιότητες κλειδιά σε σχέση με τις «προγόνους» της.
Η Wonder Woman, κατά κόσμον Νταϊάνα Πρινς, κατάγεται από τη Θεμίσκυρα, η οποία και στην Αρχαιότητα θεωρείτο η μυθική πρωτεύουσα της χώρας των Αμαζόνων. Στην πιο πρόσφατη εκδοχή του «μύθου» της είναι κόρη του θεού Δία και της βασίλισσας Ιππολύτης. Πιο σημαντικά, η Νταϊάνα είναι μια δυναμική πολεμίστρια με υπερφυσική σωματική δύναμη και αξιοσημείωτες αθλητικές ικανότητες. Ξέρει να ιππεύει, ενώ σε μερικές απεικονίσεις της πετάει. Είναι επιδέξια στα όπλα, κυρίως την ασπίδα και το ξίφος, ενώ στα μαχητικά της ταλέντα προστίθεται και η χρήση του λάσου· μια αξιαγάπητα αμερικανική προσθήκη.
Όλα τα παραπάνω αποτελούν κοινά στοιχεία της «νέας» Αμαζόνας με την αρχαία. Πρόκειται για ένα αρχέτυπο που ενώνει το σήμερα με το χθες: η χειραφετημένη ισχυρή γυναίκα, η οποία συνδυάζει θεϊκή – αριστοκρατική καταγωγή με σωματικά κάλλη και πολεμικές αρετές. Υπάρχει, όμως, μια ριζική διαφοροποίηση στην ουσία της. Η Wonder Woman δεν αποτελεί ένα τρομακτικό σύμβολο όλων όσων φοβάται ο «πολιτισμένος» άντρας. Προσωποποιεί την ιδανική σύγχρονη γυναίκα, όπως αυτή γίνεται αντιληπτή από τη δημοφιλή κουλτούρα. Η ανεξαρτησία και η ενεργητικότητα δεν είναι πια τερατώδεις διαστροφές της γυναικείας «φύσης», αλλά αρετές του δυτικού πολιτισμού.
Η Αμαζόνα Νταϊάνα –η οποία, μάλιστα, παίρνει το όνομά της από τη λατινική εκδοχή της Αρτέμιδος, μιας επιβλητικά δυναμικής θεότητας, που απέχει από την ανδρική αναπαραγωγική κουλτούρα– δεν είναι πια ηθικό δίδαγμα περί γυναικείας αδυναμίας. Θα λέγαμε ακριβώς το αντίθετο: αποτελεί απόδειξη και εμπέδωση της άποψης ότι η γυναίκα είναι παραπάνω από ικανή να παλέψει σε αυτόν τον κόσμο. Το φεμινιστικό κίνημα, ακόμα και στην απλούστερη μορφή του, έδωσε πραγματική ώθηση στη γυναικεία αυτοδιάθεση και ενθάρρυνε την αυτονομία και το ρίσκο. Η Wonder Woman κατορθώνει έναν σωρό «θαύματα» όχι επειδή είναι ημίθεα απαραίτητα, αλλά και επειδή είναι γυναίκα.
Εξίσου σημαντικό είναι πως η νέα Αμαζόνα κυριαρχεί στην ιστορία της. Όπως κάθε ήρωας κόμικ έχει ερωτικούς συντρόφους, συμμάχους και εχθρούς, όμως η Wonder Woman δεν είναι πια ένας υποστηρικτικός –Β΄ γυναικείος, θα λέγαμε– ρόλος σε ένα επεισόδιο από την ιστορία κάποιου άλλου. Αντιθέτως, έχει πια καταγωγή, χαρακτήρα· ένα παρελθόν σαφές, το οποίο επηρεάζει το παρόν και προξενεί αγωνία για το μέλλον. Ο αναγνώστης του μυθογράφου δεν ενδιαφερόταν απαραίτητα για την Πενθεσίλεια, αλλά για το κατόρθωμα και το πάθος του Αχιλλέα. Για τη Νταϊάνα νοιαζόμαστε, γιατί είναι η πραγματική πρωταγωνίστρια της περιπέτειας. Το κόμικ έθεσε τη δυναμική γυναίκα στο επίκεντρο της αφήγησης.
Το φεμινιστικό κίνημα και οι αλλαγές που αυτό επέφερε στο πως αντιμετωπίζουμε την ισχυρή θηλυκότητα μετουσίωσαν τον μυθολογικό τύπο της Αμαζόνας από εχθρό σε φίλο· από παράδειγμα προς αποφυγήν σε πρότυπο θάρρους, αθλητικής ικανότητας και καλοσύνης. Η γυναίκα που πολεμά έγινε από δευτεραγωνιστής στην ιστορία ενός άντρα, πρωταγωνιστής στη δική της αφήγηση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Cocca, C.,(2013), Negotiating the Third Wave of Feminism in “Wonder Woman”, Political Science and Politics, Vol.47 No. 1, pp. 98-103, Cambridge University Press
- Constadinides, E. (1981), Amazons and Other Female Warriors, The Classical Outlook Vol. 59 No. 1 pp. 3-6, American Classical League, διαθέσιμο στο JSTOR
- Dowden, K.(1997), The Amazons: Development and Functions, Rheinisches Museum für Philologie Vol.140 No.2, pp. 97 – 128, διαθέσιμο στο JSTOR
- Beatty S. (2010), Η εγκυκλοπαίδεια DC Comics: Ένας πλήρης οδηγός των χαρακτήρων του DC Universe. Αθήνα
