Της Δήμητρας Καλυκάκη,
«Κανένας άνθρωπος που γεννήθηκε από γυναίκα δεν κατόρθωσε αυτό που γυρεύεις. Κανείς θνητός δεν μπήκε στο βουνό. Το μήκος του είναι δώδεκα λεύγες σκοτεινιά. Και δεν υπάρχει φως σ’ αυτόν τον χώρο. Η καρδιά πνίγεται από τη σκοτεινιά. Από την ανατολή και μέχρι τη δύση του ήλιου δεν υπάρχει φως». Ο Γκιλγκαμές είπε: «Κι αν ήτανε να πάω στη λύπη και στον πόνο αναστενάζοντας και κλαίγοντας, θα πήγαινα. Άνοιξε λοιπόν την Πύλη του βουνού».
Το έπος του Γκιλγκαμές (Gilgamesh) αποτελεί ίσως το αρχαιότερο λογοτεχνικό κείμενο, ένα κόσμημα της παγκόσμιας φιλολογίας και ενδείκνυται ως ένας ασσυρο-βαβυλωνιακός «θησαυρός», για τους ιστορικούς της Αρχαιότητας. Πρόκειται για ένα επικό ποίημα, κάτι που φανερώνεται και από τον τίτλο, ενώ η ημερομηνία, στην οποία αναφέρονται τα γεγονότα, υπολογίζεται γύρω στο 2500 π.Χ. (την περίοδο δηλαδή που θεωρείται ότι έζησε και έδρασε ο βασιλιάς Γκιλγκαμές). Το έπος απαρτίζεται από μια συλλογή ποιημάτων και θρύλων των Σουμερίων για το πρόσωπο του Γκιλγκαμές, ο οποίος όμως δεν έχει πιστοποιηθεί εάν αποτελεί μυθοπλαστικό ήρωα ή εάν έχουμε να κάνουμε με μια ιστορική φιγούρα. Από τη μια πλευρά, η υποτιθέμενη περίοδος βασιλείας του τοποθετείται σε μια χρονολογία 400 χρόνια νωρίτερα, από τις αρχαιότερες γραπτές πηγές που έχουν ανακαλυφθεί, γεγονός που κλονίζει την πιθανότητα ύπαρξής του. Από την άλλη όμως, αρχαιολογικά ευρήματα που βρέθηκαν και συνδέονται με τον βασιλιά Άγκα της πόλης Κις (πρόσωπο που αναφέρεται στο έπος), αναζωπυρώνουν τις υποψίες για την πραγματική ιστορική ταυτότητα του βασιλιά. Πάντως, οι πληροφορίες που εντοπίζονται στο κείμενο για τον ίδιο τον Γκιλγκαμές είναι πως γνώριζε τα πάντα και διέθετε σοφό πνεύμα. Ήταν όχι μονάχα ο πρώτος συγγραφέας, αλλά και ο πρώτος λογοτεχνικός ήρωας. Κατέγραφε τις περιπέτειες που βίωσε σε μια πέτρα, με αποτέλεσμα να μπορεί να τις αφηγηθεί στο λαό όταν επέστρεψε.
Στην αρχή, οι περιπέτειες διαδόθηκαν προφορικά, έπειτα όμως, όταν οι λαοί ανέπτυξαν τον γραπτό λόγο, τα έργα καταγράφηκαν σε μια σφηνοειδή γραφή. Δυστυχώς, στη συνέχεια το έργο εξαφανίστηκε. Ο λόγος που υπέθεσαν οι ειδικοί είναι πως οι άνθρωποι σταμάτησαν να χρησιμοποιούν τη σφηνοειδή γραφή, με αποτέλεσμα οι επόμενες γενιές να μην γνωρίζουν ούτε πώς χρησιμοποιείται η γραφή, ούτε πώς να διαβάσουν και να κατανοήσουν τα κείμενα. Δύο χιλιάδες χρόνια παρέμεινε το έπος στην αφάνεια, μέχρι την ανακάλυψή του για δεύτερη φορά τον 19ο αιώνα. Τη τιμή την οφείλουμε σε μια ομάδα αρχαιολόγων, επιδρομέων και εξερευνητών, που βρήκαν το κείμενο σε πήλινες πλάκες, ιδιαίτερα ανθεκτικές (γεγονός που αιτιολογεί το πώς διατηρήθηκε και διασώθηκε το κείμενο μετά από τόσο καιρό). Συγκλονίζουν οι αφηγηματικές τεχνικές του έργου με το πόσο σύγχρονες δείχνουν, ενώ η σκηνοθεσία είναι επιμελώς προσεγμένη. Το έργο ρέει από μια πληθώρα παραστατικών -και μη- εικόνων που θυμίζει κινηματογραφική ταινία. Πρόκειται για ένα μνημειώδες έργο, απαράμιλλο στη διηγηματική μορφή του, γεμάτο με μυστικιστικά σύμβολα. Το πιο εντυπωσιακό, όμως, στοιχείο είναι η διαχρονικότητα των θεμάτων που πραγματεύεται, καθώς και των μηνυμάτων που μεταδίδει: για τον πόλεμο ενάντια στο Κακό, για την ιδιαιτερότητα του ανθρώπου, για τη δύναμη της αληθινής φιλίας, για την αναζήτηση της Γνώσης, για τα μυστήρια του κόσμου, για την εξερεύνηση, την περιπέτεια και τη μαγεία.
Η υπόθεση του έργου ξεκινά με τον κεντρικό ήρωα τον βασιλιά Γκιλγκαμές, μαζί με τον συνοδοιπόρο του, ταξιδευτή και πολεμιστή Ενκιντού. Πρόκειται για έναν αγριάνθρωπο που εξημερώνεται και γίνεται φίλος του βασιλιά. Αρχικά, γνωρίζουμε τους δύο ήρωες χωριστά. Ο Ενκιντού ζει μαζί με τα άγρια ζώα και αποφεύγει να έρθει σε επαφή με τους ανθρώπους. Ο φόβος των χωρικών τους οδηγεί στην ιδέα να στείλουν μια ιερόδουλη να τον αποπλανήσει. Μετά από τη συνεύρεση, όμως, τα ζώα τον εξοστρακίζουν επειδή ήρθε σε επαφή μαζί τους, εξαναγκάζοντάς τον σε εξορία στην ανθρώπινη κοινωνία. Ο Ενκιντού μετατρέπεται σε έναν «ευγενή άγριο», ενώ σε ολόκληρη την έκταση του έργου γίνεται αντιληπτή η αντίθεση μεταξύ του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος και της δυναμικής ισορροπίας που αναπτύσσεται μεταξύ τους.
Ο χαρακτήρας του Γκιλγκαμές στην αρχή δεν γίνεται ιδιαίτερα αγαπητός. Ημίθεος μεν, γίνεται βασιλιάς καταχρώμενος την εξουσία και τη δύναμή που απέκτησε: αμέσως μόλις παντρευτούν, ο Γκιλγκαμές τη νύχτα «κλέβει» και βιάζει τις γυναίκες της Ουρούκ, υπερφορολογεί τους κατοίκους και εξαναγκάζει τους νέους άνδρες να χτίσουν ένα ψηλό τείχος γύρω από την πόλη. Ο λαός δεν μπορεί να αντισταθεί ούτε να διαμαρτυρηθεί για τα παθήματά του, μιας και η θεϊκή φύση και θέση εξουσίας του Γκιλγκαμές τρομοκρατεί τους πάντες.
Οι πορείες των δυο ηρώων διασταυρώνονται σε κάποιο σημείο και έρχονται αντιμέτωποι μεταξύ τους, αλλά τελικά συμφιλιώνονται. Από εκεί και μετά θα περάσουν πολλές περιπέτειες και ενωμένοι θα βγουν νικηφόροι, αλλά αυτό θα κρατήσει έως και τον θάνατο του Ενκιντού, έπειτα από θεϊκή παρέμβαση. Οι θεοί δυσαρεστήθηκαν με τη θανάτωση του Ταύρου των Ουρανών που είχε στείλει η Ιστάρ-Ινάννα, και έτσι αποφασίζουν να τιμωρήσουν σκληρά τον Ενκιντού, ο οποίος νοσεί βαριά και τελικά καταλήγει. Ο Γκιλγκαμές μένει απαρηγόρητος πάνω από το σάβανο του νεκρού για 7 μερόνυχτα.
Μετά τον θάνατο του φίλου του, ο Γκιλγκαμές ταξιδεύει μέσα από επικίνδυνα μονοπάτια για να συναντήσει τον Ουτναπιστίμ και τη γυναίκα του, τους μόνους ανθρώπους που γλίτωσαν από το Μεγάλο Κατακλυσμό και τους δόθηκε η αθανασία από τους Θεούς. Ο Γκιλγκαμές προσπαθεί, αλλά αποτυγχάνει να κερδίσει την αθανασία του και επιστρέφει στην Ουρούκ, συνειδητοποιώντας πως οι άνθρωποι αποκτούν την αθανασία μόνο με τον πολιτισμό και με τα δημιουργήματά τους.
Ένα βασικό επεισόδιο του έπους είναι ο Κατακλυσμός, ένα από τα πρώτα κομμάτια του έπους που μεταφράστηκε το 1876 από τις πλάκες. Η αιτία του Κατακλυσμού είναι ο ραγδαίος ρυθμός αύξησης του ανθρώπινου πληθυσμού, με αποτέλεσμα να διαταράσσουν την ησυχία και τον ύπνο των θεών. Γι’ αυτό και εκείνοι στέλνουν ως αντίποινα μια «βιβλικών διαστάσεων» πλημμύρα για να αφανίσουν ένα μεγάλο μέρος του ανθρώπινου είδους. Το ζήτημα δεν είναι ηθικό, αλλά οικολογικό, δηλαδή ο υπερπληθυσμός και ηχορύπανση γίνονται αιτίες της θεϊκής παρέμβασης για την επιστροφή της ισορροπίας τόσο στον κόσμο των ανθρώπων όσο και στη Φύση.
Η ιστορία του Κατακλυσμού φαίνεται να είναι το σημείο καμπής, που διαχωρίζει το μυθολογικό από το ιστορικό παρελθόν, ενώ λειτουργεί επίσης και ως μεταβατικό στάδιο. Στην πρώτη περίπτωση, ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα άμεσης επικοινωνίας με το θεϊκό βασίλειο και με το ζωικό, ενώ δεν αποκλείεται ένας θνητός να γίνει αθάνατος ή ακόμη και να ερωτοτροπήσει με κάποια θεά. Ακόμη και τα όνειρα ερμηνεύονται ως σημάδια σταλμένα από τον κόσμο των θεών, μηνύματα που χρήζουν αποκωδικοποίησης για να βγάλουν νόημα και να καθορίσουν τις πράξεις των ανθρώπων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Το έπος του Γκιλγκαμές (2001), μτφ. Αύρα Γουόρντ, 2η εκδ., Αθήνα: Εκδ. Ιστός. Μπορείτε να διαβάσετε μια έκδοση του κειμένου ΕΔΩ
- Έπος του Γκιλγκαμές (s.d.), άρθρο από την ιστοσελίδα terrapapers.com, διαθέσιμο ΕΔΩ
