Της Λουκίας Αστερίου,
Φεουδαρχία και πόλεις. Δυο όροι γνωστοί στο κοινό, που ταυτίστηκαν με την χρονική περίοδο, που οι μετέπειτα ιστορικοί ονόμασαν «Μεσαίωνας». Δύο όροι με μια άρρηκτη σχέση μεταξύ τους, εμφανίζονται ο ένας μετά τον άλλον και χαρακτηρίζουν τις σχέσεις των ατόμων απέναντι στη γη. Το επιστημονικό κοινό του 20ου αιώνα κάνει ήδη λόγο, για την ύπαρξη των πόλεων, είτε ως μια ανάγκη αποκοπής των υποτελών από τους όρκους, που τους έδεναν με τον άρχοντα είτε απλώς, ως μια απλή αναπαραγωγή της ήδη υπάρχουσας συνθήκης. Αυτό που αξίζει να μελετηθεί περαιτέρω σε αυτή τη φάση, είναι οι λόγοι που συγκροτούνται οι πόλεις, το πλαίσιο στο οποίο επιλέγεται ο τόπος εγκατάστασης, αλλά και οι οικονομικές δραστηριότητες που πρώτο-αναπτύχθηκαν.
Προκειμένου, όμως, να γίνουν αντιληπτοί οι λόγοι δημιουργίας των μαζικών αυτών κοινωνικών συσσωματώσεων, είναι σημαντικό να αναφερθεί η ιστορική τους εξέλιξη. Στις άλλοτε ρωμαϊκές πόλεις, και στις περιοχές με κεντρικό πυρήνα κάποιο μοναστήρι ή κάστρο του ηγεμόνα, γίνεται η επιλογή για τη δημιουργία των πρώτων πόλεων. Οι περιοχές αυτές, που μετέπειτα θα αποτελέσουν τις πρώιμες πόλεις, επιλέγονται με γνώμονα το εμπόριο. Πιο συγκεκριμένα, το εμπόριο είναι αυτό που προέχει χρονικά, παρέχει τα πρώτα έσοδα και τις βάσεις για τη μετακίνηση των κοινωνικών συσσωματώσεων. Εμπορικοί, λοιπόν, οικισμοί δημιουργούνται σε χερσαίες αλλά και πλωτές οδούς, περιοχές δηλαδή που ενισχύουν τη διακίνηση των εμπορικών προϊόντων. Το γεγονός, μάλιστα, ότι οι πόλεις συγκροτούνται κοντά σε ποταμούς, βοηθάει και την αγροτική ανάπτυξη των περιοχών, αφού τα εδάφη γίνονται πιο εύφορα. Χωρίς την ανάπτυξη του εμπορίου, δεν θα είχε επέλθει η οικονομική αποδέσμευση των ατόμων και άρα, η ανάγκη συγκρότησης ενός μόνιμου χώρου διακίνησης των προϊόντων. Αγρότες με πλεόνασμα γης, διοχέτευαν τα προϊόντα τους, στις μικρές ή μεγάλες αγορές των πόλεων. Η συστηματικότητα αυτής της κατάστασης ώθησε εμπόρους στη δημιουργία μιας μόνιμης αγοράς προϊόντων, αφού μέχρι τότε το επάγγελμα του εμπόρου είχε έναν νομαδικό χαρακτήρα αναζήτησης του επόμενου καταναλωτή. Μικρές αγορές, με τη πάροδο του χρόνου, αποκτούν έκταση και συγκροτούν μόνιμες οικίες εμπόρων και καταναλωτών.
Μέχρι το 1100, δημιουργούνται μεγάλες πόλεις, ως κέντρα που συγκλίνουν δύο υπάρχουσες ανάγκες: αυτές, της ζήτησης και της προσφοράς. Ο τόπος που το αγροτικό πλεόνασμα συναλλάσσεται, η έντονη ανάγκη αποκοπής από τους φεουδαρχικούς δεσμούς, η εύρεση εργασίας μακριά από την ύπαιθρο, και η συνάντηση του εμπορίου και της βιοτεχνίας, είναι οι πόλεις. Τα κίνητρα, λοιπόν, των ανθρώπων για να φύγουν από την ύπαιθρο γίνονται ισχυρά. Η σύζευξη διαφόρων επιστημών δίνει πολύτιμα στοιχεία που ενισχύουν τα παραπάνω. Οστεολογικά σημάδια διατροφικής ανεπάρκειας και σκληρής σωματικής εργασίας αναδεικνύουν τις δυσκολίες στην αγροτική ζωή. Δυσκολίες που γίνονται δυσάρεστες σε αυτούς που ζουν κάτω από αυταρχικούς και ισόβιους δεσμούς υποτέλειας, αφού δεν δίνεται το περιθώριο κάποιας οικονομικής χειραφέτησης. Είναι σημαντικό να τονιστεί σε αυτό το σημείο, ότι ο φεουδαρχικός κλοιός στένευε ακόμα και τους μικρούς φεουδάρχες, οι οποίοι μεταβαίνουν και αυτοί, στις πόλεις, για να απαλλαχθούν από τους ισχυρότερους άρχοντες τους. Με τη μορφή ντόμινο λοιπόν, αυτό που συμβαίνει στον ευρωπαϊκό χώρο, είναι μια μεταβατική μετακίνηση των ατόμων, με διαφορετικό κοινωνικό υπόβαθρό, από την ύπαιθρο σε κώμες και στη συνέχεια στις πόλεις.
Τον 11ο αιώνα παρατηρείται έντονη δημογραφική ανάπτυξη, κατάσταση που σήμαινε, ότι εντός των πόλεων αυξάνεται ο πληθυσμός και άρα η προσφορά εργατικών χεριών και οι μετέπειτα ειδικευμένοι επαγγελματίες. Σχηματίζονται σταδιακά τριών ειδών κατοίκων οι έμποροι, οι κάτοικοι χειρώνακτες-βιοτέχνες και οι πλούσιοι, καταναλωτές που απολαμβάνουν τα αγαθά των άλλων δύο. Όλοι αυτοί αποτέλεσαν την αστική τάξη, μια νέα κοινωνική συσσωμάτωση η οποία, χωρίς να έχει καταγωγικές σχέσεις με την τάξη της αριστοκρατίας, αποκτά οικονομική ισχύ και έναν άνετο τρόπο ζωής από την εργασία της. Οι πόλεις λοιπόν, είναι αποτέλεσμα των διάφορων κοινωνικών ομάδων, που εγκαθίστανται σε έναν τόπο και αναπτύσσουν δικές τους θεσμικές, πολιτικές, διοικητικές και οικονομικές λειτουργίες, διαφοροποιούνται από τη κατάσταση που ισχύει στην ύπαιθρο χώρα και αποκτούν δικές τους οχυρώσεις.
Καθοριστική λειτουργία, της μεγάλης πλειοψηφίας των πόλεων, ήταν ότι αποτελούσαν το κέντρο αγοράς για τα τοπικά εμπορεύματα. Αυτό που συμβαίνει κατά κανόνα, είναι ότι οι πόλεις είναι αυτάρκεις. Δηλαδή είναι ικανές να παράγουν από την αγροτική επικράτεια τους τα απαραίτητα προς το ζην. Αυτό όμως που παρατηρείται εύλογα, είναι ότι μεγαλύτερες ιταλικές πόλεις, όπως η Γένοβα και η Φλωρεντία, τον 12ο και 13ο αιώνα, αδυνατούσαν να επισιτίσουν όλο τον πληθυσμό από τη τοπική παραγωγή. Έτσι, το εμπόριο μεταξύ πόλεων είναι ένα συχνό φαινόμενο.
Καταλήγοντας λοιπόν, η δημιουργία των πόλεων ήταν μια φυσική διαδικασία που προέκυψε, από την ανάγκη ατόμων από διάφορα κοινωνικά στρώματα να απαγκιστρωθούν από τη γαιοκτητική δομή που βρίσκονταν. Μια ανάγκη φυσικά, που έδωσε τις βάσεις για τις πόλεις που σήμερα γνωρίζουμε και που όπως αποδεικνύει και η ιστορία, είχε και το τίμημα της. Οι άνθρωποι γνώριζαν ότι συσσωρευμένοι κάτω από συγκεκριμένες υγειονομικές συνθήκες διακινδύνευαν, αλλά όσο ζούσαν οι κάτοικοι της πόλης απολάμβαναν περισσότερες ευκαιρίες εργασίας, υψηλότερους μισθούς, με μια πιο ποικίλη διατροφή και λιγότερο απαιτητική εργασία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Kowaleski, Maryanne (2014), Medieval People in Town and Country: New Perspectives from Demography and Bioarchaeology, Speculum Vol. 89 No. 3, The University of Chicago Press, διαθέσιμο στο JSTOR
- Thrupp, Sylvia L. (1941), Social Control in the Medieval Town, The Journal of Economic History
Vol. 1, Supplement: The Tasks of Economic History, Cambridge University Press, διαθέσιμο στο JSTOR - Waley D. &Dean T. (2009), The Italian City-Republics, Routledge: Taylor and Francis Group
- Nicholas, David (1999), Η εξέλιξη του μεσαιωνικού κόσμου, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ)
