Του Μάριου Δόγκα,
Το σκάκι διασταυρώνεται με την τέχνη και αποτελεί αφετηρία για πολλά και εξαιρετικά δημιουργήματά της ήδη από το Μεσαίωνα. Αν και αρκετά μεταγενέστερο, το διάσημο έργο του Στέφαν Τσβάιχ «Σκακιστική Νουβέλα» ανήκει σαφώς στην προαναφερθείσα κατηγορία. Το βιβλίο δημοσιεύθηκε στη Στοκχόλμη το 1943 και πρόκειται για το τελευταίο του γνωστού Αυστριακού συγγραφέα. Άλλωστε, δε θα μπορούσε να είναι διαφορετική η κατάσταση, καθώς το βιβλίο εκδόθηκε μετά τον θάνατο του Τσβάιχ, ο οποίος αυτοκτόνησε μαζί με την σύζυγό του το 1942.
Είναι αρκετά πιθανό, αν και πρόκειται για μυθοπλασία, η πλοκή να εμπλουτίζεται σε κάποιο βαθμό με αυτοβιογραφικά στοιχεία. Όπως ακριβώς συμβαίνει στην ιστορία του βιβλίου, έτσι λοιπόν και ο ίδιος ο συγγραφέας διέφυγε από την Ευρώπη με προορισμό τη Νότια Αμερική για να γλιτώσει από τον εφιάλτη του ναζισμού, που τον είχε οδηγήσει σ’ ένα πνευματικό τέλμα με αποκορύφωμα την αυτοκτονία του.
Η υπόθεση της νουβέλας δεν είναι ιδιαίτερα περίπλοκη, γεγονός που σε συνδυασμό με τη μικρή έκταση του βιβλίου αποτελεί ευκαιρία για ένα βαθύτερο ψυχογράφημα των χαρακτήρων. Ο αφηγητής, η ανωνυμία του οποίου διατηρείται ως το τέλος, μιας και δεν συνιστά ο ίδιος νοηματικό πυλώνα, ταξιδεύει μ’ ένα υπερωκεάνιο από τη Νέα Υόρκη προς το Μπουένος Άιρες. Ανάμεσα στους πολλούς Ευρωπαίους συνταξιδιώτες του, βρίσκεται και ο παγκόσμιος πρωταθλητής στο σκάκι, Μίρκο Τσέντοβιτς, η ιστορία του οποίου παρουσιάζει ενδιαφέρον. Στα παιδικά του χρόνια ο Τσέντοβιτς χαρακτηριζόταν, στα στενά πλαίσια της μικρής κοινωνίας του, για το εξαιρετικά χαμηλό ποσοστό ευφυίας του, καθώς και για την αδιαφορία και την ανικανότητά του προς κάθε πνευματική δραστηριότητα, ώσπου να ανακαλυφθεί το ταλέντο του στο σκάκι. Σύντομα η ικανότητά του τον οδήγησε στην καταξίωση, χωρίς ποτέ ωστόσο να αναπτυχθεί πνευματικά σε οποιοδήποτε άλλο τομέα, καθιστώντας τον έτσι μία εκκεντρική και σκοτεινή σκακιστική ιδιοφυΐα.
Ο αφηγητής γοητευμένος από τις φήμες για τον εκκεντρικό πρωταθλητή προσπαθεί με κάθε τρόπο να τον πλησιάσει και τελικά με τη βοήθεια ενός πλούσιου Σκωτσέζου κατορθώνουν να αναμετρηθούν ομαδικά μαζί με άλλους λάτρεις του σκακιού εναντίον του παγκόσμιου πρωταθλητή. Στην πρώτη παρτίδα ο Τσέντοβιτς τους κερδίζει με χαρακτηριστική ευκολία και ενώ όλα δείχνουν πως το ίδιο θα συμβεί και στη ρεβάνς, εμφανίζεται ένας άγνωστος που με τις συμβουλές του, κατορθώνει να αποσπάσει την ισοπαλία από μια σχεδόν χαμένη παρτίδα.
Το όνομα του είναι δρ. Μπ. και η ιστορία του συναρπαστική, καθώς στο παρελθόν όντας κρατούμενος των ναζί, υπέστη ένα πρωτόγνωρο βασανιστήριο. Ήταν φυλακισμένος σ’ ένα άδειο δωμάτιο επί μήνες, όπου δεν είχε τίποτα να απασχολείται βιώνοντας μια ατέρμονη μοναξιά, μέχρι τη στιγμή που κατόρθωσε να κλέψει ένα βιβλίο με παρτίδες από σκάκι που αποστήθισε. Στην αρχή λυτρώθηκε προσωρινά ξαναπαίζοντάς τες από μνήμης, όταν όμως έπειτα από τόσες επαναλήψεις δεν του προκαλούσαν πια κανένα ενδιαφέρον, οδηγήθηκε σ’ ένα επικίνδυνο παιχνίδι κατά το οποίο αντιμετώπιζε τον εαυτό του σε παρτίδες σκακιού μέσα στο μυαλό του, φτάνοντας έτσι στα όρια της ψυχολογικής κατάρρευσης και της παράνοιας.
Στο τελευταίο μέρος του βιβλίου παρουσιάζεται η σκακιστική αναμέτρηση ανάμεσα στον Τσέντοβιτς και τον δρ. Μπ. Μια αναμέτρηση ανάμεσα στην ψυχρή λογική της απόλυτης πειθαρχίας και την αχαλίνωτη δημιουργική φαντασία, που οδηγεί τον δρ. Μπ. στο μεταίχμιο λογικής και παραφροσύνης.
Αν και μικρό σε έκταση, το βιβλίο πραγματεύεται αρκετά ζητήματα, όπως το ζήτημα της μονομανίας, τις φριχτές συνέπειες της πνευματικής απομόνωσης, το διχασμό της προσωπικότητας, τα όρια μεταξύ λόγου και παραλόγου, όπως επίσης και την πνευματική σύγκρουση δύο σχολών σκέψης, της πραγματιστικής λογικής και της φαντασίας. Ωστόσο, το τελευταίο δίπολο ίσως να αντανακλά και τη σύγκρουση στο κοινωνικοπολιτικό επίπεδο της Ευρώπης, ανάμεσα στην ωμή βία της βαρβαρότητας του ναζισμού και τον πνευματικό κόσμο πριν τον πόλεμο που πλέον αποσυντίθεται. Εκπρόσωπος αυτού του κόσμου είναι ο δρ. Μπ. που μέσα από τις σελίδες του βιβλίου παρακολουθούμε με αριστουργηματικό τρόπο την βύθισή του στην παραφροσύνη. Ο πνευματικός εγκλεισμός αναδεικνύει το πόσο ευάλωτη και εύθραυστη είναι η ψυχοσύνθεση του ανθρώπου που σχεδόν νομοτελειακά θα οδηγηθεί στην ψυχολογική κατάρρευση, ειδικά αν συνοδεύεται από έναν δυισμό της συνείδησης με συγκρουσιακές τάσεις. Η εναλλαγή ρόλων ανάμεσα σε λευκά και μαύρα πιόνια και η θεώρηση του εαυτού ως αντιπάλου οδηγεί τον δρ. Μπ. τελικά στην απώλεια της συνείδησης και της ταυτότητάς του και στη διάλυση της ψυχολογικής του συγκρότησης.
Ο έτερος πόλος της σύγκρουσης είναι ένα παράδειγμα της λογικής της διεκπεραίωσης. Ο Μίρκο Τσέντοβιτς χαρακτηρίζεται από μια πρωτοφανή μονομανία, που το φέρνει στα όρια της δυσλειτουργικότητας σε ό,τι δεν αφορά το σκάκι. Θιασώτης της συντεταγμένης πειθαρχίας, λειτουργεί περισσότερο σαν μια μηχανή παρά σαν ένας άνθρωπος που καταπιάνεται με μια τόσο σπουδαία πνευματική ενασχόληση. Η έλλειψη κοινωνικών, αλλά και λοιπών πνευματικών δεξιοτήτων, αναδεικνύουν σε έντονο βαθμό τη ζωώδη φύση του, στην οποία παρεμβάλλονται εκλάμψεις διάνοιας, όταν τα όρια του εξωτερικού κόσμου εγκλωβίζονται στα εξήντα τέσσερα τετράγωνα της σκακιέρας. Μια αναλογία με τη σημερινή πραγματικότητα της υπέρμετρης εξειδίκευσης ασφαλώς και θα ήταν υπερβολική και ανεδαφική, ωστόσο αυτά τα ακραία παραδείγματα της μονομανίας είναι που πρέπει να αναθεωρούμε, ώστε να βρίσκουμε την αρμόζουσα ισορροπία ανάμεσα στο βάθος και στο πλάτος της γνώσης.
Συγκεφαλαιώνοντας λοιπόν, θεωρώ πως η ικανότητα του Τσβάιχ να περιδιαβαίνει στην ψυχοσύνθεση των χαρακτήρων του, με έναν ομαλό αφηγηματικό ρυθμό και με μια πλούσια γλώσσα χωρίς επιτηδευμένα στοιχεία είναι εξαιρετική. Ο συγγραφέας έχει καταφέρει να συμπυκνώσει, σε κάτι παραπάνω από εκατό σελίδες, αφενός μια συναρπαστική ιστορία που ο αναγνώστης ακολουθεί με αφοσίωση, και αφετέρου μια πληθώρα ιδεών που παρέχουν τροφή για περαιτέρω ανάλυση και συζήτηση. Δίχως αμφιβολία πρόκειται για ένα έργο που ο καθένας, ανεξάρτητα από το αναγνωστικό του επίπεδο, οφείλει να συμπεριλάβει στη λίστα με τα βιβλία που θα διαβάσει προσεχώς!
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Σκακιστική νουβέλα / Zweig Stefan, politeianet,gr, διαθέσιμο εδώ.
