Του Τάσου Μοσχονά,
Ας ξεκινήσουμε με μια παραδοχή: Η Πηνελόπη Δέλτα είναι ίσως η μεγαλύτερη Ελληνίδα συγγραφέας του 20ού αιώνα· ίσως και η μεγαλύτερη Ελληνίδα συγγραφέας όλων των εποχών. Με τα βιβλία της έχουν γαλουχηθεί γενιές και γενιές παιδιών. Οι σκανταλιές του Τρελαντώνη, ο ανθρωπόμορφος και αξιολάτρευτος σκύλος που ακούει στο όνομα «Μάγκας», η μαχητικότητα και το ήθος των χαρακτήρων στο Παραμύθι χωρίς όνομα έχουν συντροφεύσει πολλούς από εμάς στα πρώτα τους λογοτεχνικά ταξίδια.
Πίσω από τα παραμύθια, όμως, και τη διαφυγή, κρύβεται μια μεγάλη προσωπικότητα με μια ιδιαίτερη και πονεμένη ζωή. Η Πηνελόπη Δέλτα αποτέλεσε μια γυναίκα, που με την πένα της επιχειρούσε να αναδείξει την ψυχή της Ελλάδας, πίσω από τις διχόνοιες και την πλήξη των δεκαετιών στις οποίες μεγάλωσε. Κόντρα σε στεγανά, για χρόνια πάλεψε με παγιωμένες συμβάσεις της ζωής της, για να «νικήσει», εν τέλει, έστω και με τον δικό της ιδιαίτερο τρόπο. Με αυτήν τη μεγάλη προσωπικότητα, λοιπόν, και τη «μάχη» της για την ελευθερία αναμετράται ο Στέφανος Δάνδολος στο μυθιστόρημα Ιστορία Χωρίς Όνομα, που κυκλοφόρησε το 2017 από τις Εκδόσεις Ψυχογιός.
Διαβάζοντας κανείς το μυθιστόρημα, μπορεί να καταλάβει τον αμέριστο σεβασμό του Δάνδολου για την προσωπικότητα και τον εύθραυστο ψυχισμό της Πηνελόπης Δέλτα. Ο πολυβραβευμένος συγγραφέας χρησιμοποιεί πληθώρα ιστορικών πηγών (κυρίως ειλημμένων από αυτοβιογραφικά έργα της Δέλτα, σε συνδυασμό με μερικά μυθοπλαστικά στοιχεία), για να χτίσει ένα ενδεικτικό προφίλ της μεγάλης προσωπικότητας σε δύο καθοριστικές στιγμές της ζωής της. Οι δύο περίοδοι, αν και απέχουν χρονικά μεταξύ τους, διακρίνονται από μια πρωτοφανή συνοχή, αποκαλύπτοντας σταδιακά τα πάθη, αλλά και τα κρίσιμα γεγονότα που καθόρισαν τον βίο της, και, εν τέλει, την οδήγησαν στη μεγάλη της αγάπη, που ταυτόχρονα αποτελούσε και διαφυγή της: τη συγγραφή.
Σε πρώτο χρόνο βρισκόμαστε στη Βιέννη του 1908, με την Πηνελόπη Δέλτα να νοσηλεύεται σε ένα σανατόριο των προαστίων της αυστριακής πρωτεύουσας. Μαχόμενη με την κατάθλιψη, σε ηλικία 34 ετών και μέσα σε έναν γάμο κλυδωνισμένο, η Δέλτα, μακριά από την οικογένειά της, παλεύει με τα φαντάσματα του παρελθόντος της, αλλά και με τις κοινωνικές συμβάσεις της εποχής της, ώστε να λυτρωθεί και να ζήσει τον «απαγορευμένο» έρωτα με τον αγαπημένο της Ίωνα Δραγούμη, διπλωμάτη και πρωτεργάτη του Μακεδονικού Αγώνα. Έχοντας μεγαλώσει σε μια βαθύπλουτη οικογένεια, υπό την αυστηρή πατριαρχική ματιά του Εμμανουήλ Μπενάκη στην Αλεξάνδρεια, η Πηνελόπη έκανε πάντα το σωστό. Κατά κανόνα ήταν ήσυχη και χωρίς πολλές αντιδράσεις στις εξωτερικές επεμβάσεις, που την ήθελαν εντός βολικών κοινωνικών κουτιών. Κι όμως, στο παρασκήνιο εντάσεις σιγόβραζαν και ο γάμος της με τον Στέφανο Δέλτα σε συνδυασμό με την οικογενειακή της ζωή στη Γερμανία δεν μπορούσε παρά να τις φέρει στην επιφάνεια. Παλεύοντας με αυτοκτονικές σκέψεις και έχοντας επιζήσει από πολλαπλές απόπειρες αυτοκτονίας, μετά από διαταγή ενός «οικογενειακού συμβουλίου» καταλήγει στο σανατόριο της Βιέννης.
Το σανατόριο, αν και συμβολίζει τον έλεγχο της Δέλτα, εν τέλει καταλήγει ένα σχετικά ασφαλές μέρος για την εξερεύνηση και τον επαναπροσδιορισμό της ελευθερίας της συγγραφέως. Κυρίως, όμως, τη δοκιμάζει όσο ποτέ στις πεποιθήσεις της για την ευτυχία και τον έρωτα. Οι τρεις μέρες της επίσκεψης του Ίωνα Δραγούμη στη Βιέννη, οι βόλτες του «απαγορευμένου» ζευγαριού, οι στιγμές στις οποίες φαίνεται πως αφήνονται και λησμονούν την πραγματικότητα, όλα την καλούν να αποδράσει από τη συμβατική οικογενειακή ζωή. Να αφήσει τον σύζυγο και τα παιδιά της. Το «σπάσιμο των δεσμών» σίγουρα δεν είναι εύκολη υπόθεση —ειδικά για μια γυναίκα των αρχών του 20ού αιώνα— αλλά η εναλλακτική για τη Δέλτα μοιάζει με αφανισμό. Θα τα καταφέρει, όμως;
Σε δεύτερο χρόνο, μεταπηδούμε στο 1941 και στην Κηφισιά. Η Πηνελόπη Δέλτα είναι η πιο επιτυχημένη και δημοφιλής συγγραφέας της εποχής της. Ταλανιζόμενη από αρρώστιες, όμως, και από ερινύες του παρελθόντος, έχει σταματήσει τη συγγραφή εδώ και χρόνια και παλεύει με διαφορετικούς δαίμονες. Βλέποντας τις δυνάμεις των ναζί να προελαύνουν προς την Αθήνα, η Δέλτα διαισθάνεται πως το τέλος είναι κοντά. Έχοντας ζήσει πολέμους, εθνικούς διχασμούς και απογοητεύσεις, από το σπίτι της στην Κηφισιά αναμετράται με αποφάσεις της, αλλά και με διλήμματα, για τα οποία πάλευε σε όλη της τη ζωή. Έντονα στοχαστική και με διάθεση απολογισμού, σε αυτές τις ζοφερές στιγμές δραπετεύει στον έρωτά της με τον Δραγούμη, στις μέρες της Βιέννης, στη γνωριμία τους, στην ένταση του έρωτά τους. Το τέλος, πράγματι, δε θα αργούσε για την ίδια.
Το βιβλίο σίγουρα αντιμετωπίζει μακροσκοπικά και με ιδιαίτερη ακρίβεια τα γεγονότα και τις διηγήσεις της συγγραφέως. Κυρίως, όμως, αναδεικνύει, πίσω από μια προσωπικότητα πολυδιάστατη και βασανισμένη, ένα άτομο που επιθυμεί την ελευθερία με κάθε κόστος. Ακόμη και αν εν τέλει δεν τα καταφέρει. Ακόμη και αν ηττηθεί. Αναδεικνύει μια προσωπικότητα που νοσταλγεί την ανεμελιά, που φλερτάρει με την ιδέα της κατάρρευσης των συμβάσεων, οι οποίες για χρόνια καταδυναστεύουν όχι μόνο μεμονωμένα τα άτομα αλλά και ολόκληρους λαούς. Οι συμβάσεις αυτές και η τελική της αδυναμία να τις υπερνικήσει ήταν που εμπόδισαν τον μεγαλύτερό της έρωτα από το να ολοκληρωθεί, όπως η ίδια τον επιθυμούσε. Μέσα από το σκοτάδι του ανεκπλήρωτου, παρόλα αυτά, γεννήθηκε ένα φως που ονομάζεται συγγραφή. Το φως, που, έναν χρόνο αργότερα, πήρε τις χαμένες ιστορίες του παρελθόντος, αυτές που κανονικά θα έπρεπε να είχαν θαφτεί κάτω από στρώσεις τυποποιημένων συμπεριφορών και τις έκανε ιστορίες.
Αποσπάσματα από αγαπημένα βιβλία της Πηνελόπης Δέλτα εμφανίζονται στην κορυφή κάθε κεφαλαίου, θυμίζοντάς μας πως η συγγραφέας δεν έγραφε μόνο για τη σωτηρία της ψυχής της, αλλά ίσως και για τη σωτηρία της ίδιας της Ελλάδας. Μέσα σε μια περίοδο ιδιαίτερα ζοφερή για τη χώρα μας, η Δέλτα αναζητούσε την ομορφιά στην απλότητα του ελληνικού τοπίου, στις απλές στιγμές ηρωισμού και καθημερινής υπέρβασης. Στην απλότητα και συνάμα πολυπλοκότητα της σκέψης ενός μικρού παιδιού, που καταφεύγει στη φαντασία χωρίς δεύτερη σκέψη για να γεμίσει τα δυσεπίλυτα αινίγματα της ζωής. Σε κάποιο σημείο στο βιβλίο, η τρίτη μέρα —και τελευταία— με τον αγαπημένο της Ίωνα Δραγούμη στη Βιέννη και το τέλος της περιγράφονται ως «όλεθρος». Όλεθρος, όμως, εδώ δεν μπορεί παρά να είναι οι απλές στιγμές. Είναι ο έρωτας που χάθηκε για πάντα, που ζούσε τις τελευταίες στιγμές του χωρίς να το γνωρίζει. Που θα χανόταν, όπως και τα μέρη που τον απαρτίζουν, σε μια θάλασσα συμβάσεων και τραγικών ιστορικών εξελίξεων. Στο τέλος, όμως, φέγγει ακόμα δυνατός, λάμπει πέρα από στιγμές επίγειες, από εναλλαγές εξουσιών, συμβάσεις, βία. Για τον λόγο αυτόν, ίσως, μεταξύ άλλων, η Ιστορία Χωρίς Όνομα αγαπήθηκε από χιλιάδες Έλληνες αναγνώστες, που το κατέστησαν ένα από τα πιο ευπώλητα και πολυβραβευμένα βιβλία των τελευταίων ετών.
