Της Φένιας Γιαννακοπούλου,
Παντού στον κόσμο παρατηρείται μια ραγδαία αλλαγή στις πόλεις, η οποία οφείλεται, αφενός σε οικονομικές και πολιτιστικές αιτίες, και αφετέρου στην ανάγκη για μια πιο βιώσιμη προσέγγιση στο περιβάλλον, στην κοινωνία και στην οικονομία. Ως αποτέλεσμα των δυνάμεων αυτών, η οικονομία, το τοπίο, οι εικόνες, το περιβάλλον και η κοινωνική γεωγραφία της πόλης μεταβάλλονται.
Όλες οι πόλεις έχουν μια εικόνα. Στην πραγματικότητα, θα ήταν πιο ρεαλιστικό να πούμε ότι όλες οι πόλεις έχουν και είχαν έναν αριθμό εικόνων που συχνά μεγεθύνουν ορισμένα χαρακτηριστικά -φυσικά, πολιτιστικά, κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά ή και συνδυασμό αυτών-, ενώ παράλληλα υποτιμούν ή αποκλείουν κάποια άλλα. Στον κόσμο των αισθήσεων, η εικόνα είναι πιο σημαντική από την πραγματικότητα, γεγονός το οποίο μπορεί να αποδειχθεί, είτε πλεονέκτημα, είτε μειονέκτημα για τις πόλεις.
Οι πόλεις δεν αποτελούν απλά συλλογές υλικών αντικειμένων, αλλά είναι και τόποι μέσα από τους οποίους εκφράζονται ιδεολογίες, προβάλλονται πολιτιστικές αξίες και ασκείται εξουσία. Όπως αναφέρει στο έργο του ο Harvey, οι συμβολικές έννοιες των αστικών χώρων δεν είναι σταθερές, αλλά μετατρέπονται στο πέρασμα του χρόνου και όσο οι κοινωνίες αλλάζουν. Η κοινωνική αλλαγή μπορεί να είναι ταχύτατη -όπως στην περίπτωση μιας επανάστασης- αλλά και η σταδιακή κοινωνική αλλαγή επηρεάζει τις συμβολικές έννοιες των τοπίων.
Η αναμόρφωση, ανακαίνιση, επαναχρησιμοποίηση ή αναζωογόνηση παλαιότερων αστικών τοπίων αποτελεί πλέον μια σχεδόν κοινότυπη πλευρά του σύγχρονου αστικού σκηνικού. Σε ένα διεθνές πλαίσιο, η ενσωμάτωση παλαιών τοπίων στο σύγχρονο αστικό σκηνικό ικανοποιεί τη μετα-μοντέρνα επιθυμία για εκλεκτικότητα, τοπική ιδιαιτερότητα, περιφερειακό διαχωρισμό και διακόσμηση μέσα από ιστορικές παραπομπές. Η πολιτιστική κληρονομιά, ή μάλλον η εμφανής παρουσία ενός παρελθόντος σε ένα αστικό χώρο, εκφρασμένη είτε μέσω ενός διάσημου παρελθόντος είτε μέσω της ιστορικής αρχιτεκτονικής που προσδίδει αίγλη, έχει αποδειχθεί ένα ιδιαίτερα πολύτιμο, ελκυστικό προϊόν για τους «καταναλωτές» του αστικού χώρου.
Η αστική ανάπλαση συχνά περιλαμβάνει την αστική αναμόρφωση υφιστάμενων εκτεταμένων περιοχών γης. Το γεγονός αυτό έχει σημαντική επιρροή στους υπάρχοντες χρήστες της περιοχής αλλά και των όμορων περιοχών, είτε αυτές είναι βιομηχανικές ή εμπορικές, είτε οικιστικές. Υπάρχουν πολλές τεκμηριωμένες περιπτώσεις των σοβαρών επιπτώσεων της αστικής ανάπλασης στις υπάρχουσες επιχειρήσεις. Αυτό συμβαίνει ιδιαιτέρως στις περιπτώσεις που οι επιχειρήσεις αυτές θεωρούνται ασύμβατες με την εικόνα που επιβάλλεται σε μια περιοχή μέσω της ανάπλασης. Αυτή η επίπτωση είναι έκδηλη στις πιέσεις εκτόπισης. Οι πιέσεις αυτές μπορεί να προέρχονται από προγράμματα εκκαθάρισης που σχεδιάστηκαν για να αναβαθμίσουν την εικόνα και τη μορφή των περιοχών που αναπτύσσονται. Η εκτόπιση ενδέχεται να οδηγεί σε ένα σημαντικό αριθμό δυσμενών επιπτώσεων που περιλαμβάνουν τη διάλυση των τοπικών δικτύων επιχειρήσεων και των διασυνδέσεων με άλλες επιχειρήσεις, πελάτες, προμηθευτές και αγορές καθώς και τη δυσκολία ανεύρεσης νέας κατάλληλης και διαθέσιμης εγκατάστασης. Η αστική ανάπλαση επίσης προκαλεί εν δυνάμει την εκτόπιση ομάδων του πληθυσμού που έχει την κατοικία του στην υπό αναμόρφωση περιοχή.
Η εκτόπιση πληθυσμιακών ομάδων από τις «εσωτερικές αυλές» μιας πόλης επικαλύπτεται από την ποιοτική ανάπλαση (gentrification), έναν όρο που αναφέρεται στη μετακίνηση εύπορων, συνήθως νέων κατοίκων που ανήκουν στη μεσαία τάξη, προς τις άδειες εσωτερικές περιοχές των πόλεων. Αυτοί οι νεοαστοί, προσελκύονται από τη «μοδάτη» ζωή στο κέντρο της πόλης και από το πολιτιστικό κεφάλαιο που είναι συνδεδεμένο με την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική των κτιρίων, τα οποία είναι συχνά διαθέσιμα σε πολύ χαμηλές τιμές λόγω της φυσικής τους ερείπωσης. Η τοπική αυτοδιοίκηση επίσης, έχει προωθήσει έναν αριθμό δραστηριοτήτων που υποστηρίζουν την ποιοτική ανάπλαση, όπως είναι η ανακατασκευή παροπλισμένων βιομηχανικών χώρων που αποδίδονται ως χώροι δημιουργίας σε καλλιτέχνες και σε πολιτιστικές βιομηχανίες με στόχο την οικονομική αναζωογόνηση και διαφοροποίηση των υποβαθμισμένων ή και κακόφημων αστικών περιοχών. Η πρακτική της ποιοτικής ανάπλασης, αν και επιτυγχάνει κοινωνική, οικονομική και περιβαλλοντική αναβάθμιση της περιοχής, συγχρόνως κρύβει σημαντικές διαφοροποιήσεις στην έκταση και στις αλληλεπιδράσεις των δρώντων υποκειμένων. Η αναβαθμισμένη πλέον περιοχή θα φιλοξενεί πρόθυμους καταναλωτές και όχι μόνιμους κατοίκους‧ Περαστικούς της καλοζωίας απαλλαγμένους από δεσμευτικές άμεσες και αλληλέγγυες σχέσεις.
Οι πολύπλευρες κριτικές που έχουν ασκηθεί στα σχήματα ανάπλασης που προέκυψαν στα τέλη του 20ου αιώνα λόγω της εμμονής και συχνά της επιδείνωσης πολλών σημαντικών αστικών οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων καθώς και των συνεχιζόμενων χρηματοοικονομικών κρίσεων δημιουργεί επιφυλάξεις στις αντιλήψεις σχετικά με την ανάπλαση αστικών περιοχών στο Ηνωμένο Βασίλειο, την Β. Αμερική και την Ευρώπη. Η εικόνα του αναπτυξιακού μοντέλου της αστικής ανάπλασης έχει στιγματιστεί έντονα από έναν αριθμό μεγαλόσχημων αποτυχιών και καταστροφών.
Η καπιταλιστική ανάπτυξη υποχρεώνεται να βαδίσει στην κόψη ενός ξυραφιού: από τη μια μεριά διατηρεί τις ανταλλακτικές αξίες προηγούμενων κύκλων επενδύσεων σε στοιχεία δομημένου περιβάλλοντος, και από την άλλη καταστρέφει τις αξίες αυτές προκειμένου να ανοίγει νέους χώρους και ευκαιρίες για την πραγματοποίηση της συσσώρευσης. Συνεπώς, θα γινόμαστε συνεχώς μάρτυρες μιας διαρκούς διαπάλης κατά την οποία το κεφάλαιο θα δημιουργεί ένα γεωγραφικό τοπίο κατάλληλο για τις δικές του συνθήκες λειτουργίας σε ένα ορισμένο σημείο του χρόνου, με απώτερο στόχο να το καταστρέψει σε ένα επόμενο χρονικό σημείο, συνήθως κατά τη διάρκεια μιας κρίσης.
Με δεδομένη την πρόσφατη ιστορία, φαίνεται πιθανό ότι τα μελλοντικά προγράμματα θα δίνουν μεγαλύτερη σημασία σε θέματα όπως είναι η κοινωνική πρόνοια, η οικονομική και περιβαλλοντική βιωσιμότητα και η εθνική και πολιτιστική διαφορετικότητα των αστικών πληθυσμών. Είναι πιθανό, αντί για τη μονότονη αντιγραφή μοντέλων αστικής ανάπλασης, στο μέλλον να δημιουργηθούν προγράμματα περισσότερο προσαρμοσμένα στα τοπικά τους χαρακτηριστικά ή που θα μεγιστοποιούν το όφελος από τοπικές δεξαμενές δεξιοτήτων ή ακόμα και αναπτύξεις «πράσινων» ναυαρχίδων που θα εκφράζουν θέματα που ανησυχούν την παγκόσμια κοινότητα, όπως είναι η περιβαλλοντική κρίση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Κουρλιούρος, Η. (2008), «Ριζοσπαστική Γεωγραφία, Σχολή της Ρύθμισης και Κριτικός Ρεαλισμός» στο Λ. Λεοντίδου, Κ. Πετροπούλου, Π. Σκλιάς, Η. Κουρλιούρος, Β. Αράπογλου, Α. Αφουξενίδης, Ευρωπαϊκές Γεωγραφίες, Τεχνολογία και Υλικός Πολιτισμός, (σ σ. 317-321), Πάτρα: Ε.Α.Π.
- Hall, T. (2005), Αστική Γεωγραφία, μτφ. Νικ.-Γεωρ. Καραχάλης, Εκδόσεις Κριτική
